- არქივი
- >
- კოლექციები
- >
- ვერა ვარაზაშვილის კოლექცია
- >
- ვერა ვარაზაშვილის ზეპირი ისტორია
აღწერა : ვერა ვარაზაშვილის ზეპირი ისტორია ვარაზაშვილების რეპრესირებული ოჯახის (ისიდორე ვარაზაშვილი, თამარ ვარაზაშვილი და სოფრომ ვარაზაშვილი)შესახებ.
ტექსტი : . . . მინდა რომ ჩემი ოჯახის ისტორია რაღაცნაირად დარჩეს; იმიტომ, რომ მიმაჩნია რომ ბაბუაჩემმა - ისიდორე ვარაზაშვილმა, რაღაც მცირე, შეიძლება, მაგრამ კვალი დატოვა თავის შემდეგ.
. . . თვითონ ისიდორე ვარაზაშივილი და მთელი მისი ოჯახი, ძმები, განსაკუთრებით ივანე, მისი უფროსი ძმა და ისიდორე ვარაზაშვილი ძალიან ღრმად იყვენენ ჩართული საქართველოში პირველი მრეწველობის განვითარებაში, როგორც ჭიათურის მადნის დამამუშავებლები (საერთოდ, ინჟინრები იყვნენ განათლებით) და ამ მრეწველობას მოჰკიდეს ხელი. უპირველეს ყოვლისა, რა თქმა უნდა შექმნეს თავსი „ფირმა“, რომელსაც ერქვა „ძმები ვარაზაშვილების მარგანეცის დამამუშავებელი ფირმა“ . . . ისე განათლებით იყვნენ რკინიგზის ინჟინრები და მანამდე, ვიდრე მარგანეცის საქმეს მოჰკიდებდნენ ხელს, მონაწილეობა ჰქონდათ მიღებული რკინიგზის ხაზების გაყვანაში; მათ შორის საქართველში - ბორჯომ-ბაკურიანის გზის გაყვანაში იყვნენ ძალიან ჩართულები (სიმენსს ჰქონდა მგონი ეს მაშინ აღებული); ესენი - განსაკუთრებით ვანო, უფროსი ძმა, იყო ძალიან კარგი სამხედრო ინჟინერი . . . შემდეგ, ისინი გადავიდნენ, უკვე პირველი მსოფლიო ომის პერიოდში გაჰყავდათ სამხედრო გზები თურქეთის ტერიტორიაზე - სარიყამიშის გზა; სამხედრო ობიექტი იყო და ისინი წარმართავდნენ იქ სამუშაოს.
ეს ერთი და მეორე კიდევ - ასეთივე სამხედრო გზა იყო ირანსა და რუსეთს შორის - ბაქო-ჯულფა, ამის წამყვანები იყვნენ . . . ამასობაში ომი დაიწყო და ეს იმდენად მნიშვნელოვანი სარკინიგზო ობიექტები იყო, რომს ბრესტის ზავში სპეციალური [მუხლი] იყო შეტანილი - თუ ვის გადაეცემოდა; თურქეთს თუ რუსეთს, ისეთი მნიშვნელოვანი რკინიგზის ხაზები იყო.
ომის დროს, შექმნეს იქ მომუშავე ქართველების და სამხედროების ორგანიზაცია. მაშინ ახალგაზრდები იყვნენ საკმაოდ და მერე როდესაც დაბრუნდნენ საქართველოში და ამ მარგანეცის მრეწველობაში მიიღეს მონაწილეობა - შექმნეს თავისი „ფირმა“, მერე თანდათან გაფართოვდა ეს მდგომარეობა და მრავალი ხალხი იყო ჩართული ამ საქმეში. მაგრამ, მნიშვნელოვანი იყო ის, რომ მონაწილეობდა ბევრი უცხოელი. ბაბუას და განსაკუთრებით ვანოს წმინდად გამოხატული, ახლა რომ ამბობენ - ბიზნესმენური ნიჭი გამოაჩნდათ. ბაბუა უფრო ისეთ საქმეებს განაგებდა, რომელიც დაკავშირებული იყო მართვასთან და ინტელექტუალურ მხარესთან. მნიშვნელოვანი იყო ეს იმით რომ, ამ დროს, როდესაც ძალიან დიდი დაინტერესება იყო მარგანეცის მადნებით. ვინაიდან, ყოფილ რუსეთის იმპერიის ფარგლებში იყო ორი პუნქტი: უკრაინასა და შემედგ აღმოჩნდა აქ - ამის ისტორია გახსოვთ, რომელშიდაც იყო ჩართული აკაკი წერეთელი, ნიკო ნიკოლაძე და ყველანი . . . მათ შემდეგ უფრო ახალგაზრდა თაობა მოვიდა, მათ შორის ეს ძმები ვარაზაშვილები, გარდა ამისა ძალიან ბევრი უცხოელიც: ბერძნები იყვენ, სომხები და რუსები . . . და ისე აირია სიტუაცია, რომ როდესაც საქართველოს რესპუბლიკა ჩამოყალიბდა, იქ უკვე ვისი რა იყო და საქართველოს, როგორც სახელმწიფოს რა რჩებოდა ამისაგან, ეს უკვე ძნელი გასარკვევი იყო.
ივანესა და ისიდორეს და სხვების (ამ წუთას არ მახსოვს მათი გვარები . . .) თაოსნობით შეთანხმდნენ, რომ ჩამოეყალიბებინათ საექსპორტო საზოგადოება - „ჩემო“; ეს განკუთვნილი იყო იმისათვის, რომ საქართველოდან გასულიყო მადანი - ისევ საქართველოს გზით და არა ასე არეულად. ამ აბრევიატურის გაშლა ალბათ იცით - Чиатурское экспортно-марганецское общество“. ამ გაერთიანებაში შევიდნენ “ფირმები“, რომლებიც იღებდნენ მონაწილეობას ჭიათურის მადნის დამუშავებაში და ამის პირველი თავმჯდომარე იყო ბაბუაჩემი - ისიდორე ვარაზაშვილი. რაღაც ისეთი კარგი ორგანიზაცია გაუკეთდა ამ ყველაფერს, რომ ექსპორტი მოწესრიგდა, დაუკავშირდა ფოთის პორტს და გეგმები იყო ძალიან დიდი! დამუშავებული იყო გეგმა - თუ როგორ უნდა განვითარებულიყო საერთოდ ჭიათურა. სამწუხაროდ ეს ძირითადი დოკუმენტები მამიდაჩემა გადასცა არქივს, ამიტომ მე ნაკლებდ მაქვს. მაგრამ, ვიდრე წაიღებდა მამიდა არქივში, მაქვს წაკითხული ძალიან საიტერესო დოკუმენტი . . . მზა დოკუმენტი - თავისი ფინანსური გათვლებით თუ როგორ უნდა განვითარებულიყო ჭიათურა და იწყებოდა ასეთი ფრაზით: „საქართველოსთვის ჭიათურამ ისეთივე როლი უნდა შეასრულოს, როგორც გერმანიისთვის რურმა შეასრულა“. . . [ერთ-ერთი ავტორი პოლონელი ინჟინერი იყო, ასევე ძმები ვარაზაშვილები] მაშინ, როდესაც მამიდამ გადასცა ეს დოკუმენტები არქივს . . . არ არსებობდა ქსეროქსი და ძირითადი დოკუმენტი რომ წავიდა, ჩემთან აღარ ინახება. იყო ძალიან საინტერესო გეგმა, როგორ უნდა განვითარებულიყო - თავისი საბავშვო ბაღებით, გზებით, გაყვანილობებით. ფოთის პორტის განვითარებით და ქარხნების აგებით, რათა გადამუშავება საქართველოშივე შესრულებულიყო.
. . . ეს იყო „მენშევიკური“ მთავრობის დროს, შეტანილი იყო მათავრობაში, მთავრობამ დაამტკიცა, მაგრამ ამასობაში მოხდა ბოლშევიკური გადატრიალება და ეს რა თქმა უნდა დაიკარგა. . . მაგრამ, თვითონ ფაქტია ის - თუ რა გეგმები ჰქონდათ, როგორ ხედავდნენ ეს პიროვნებები საქართველოში ჭიათურის მადნის როლს.
. . . „ჩემო“ დაიშალა, იმიტომ რომ საბჭოთა მთავრობამ გადასცა სამმართველოდ ”ჰარიმანის კონცესიას”. ამ „ჰარიმანის კონცესიის“ ხელშეკრულების ერთ-ერთი შემდგენელი [იყო] ისიდორე ვარაზაშვილიც, როგორც ამ საქმის მცოდნე და „ჩემოს“ თავმჯდომარე (1923 წლამდე იყო ბაბუა ”ჩემოს” თავმჯდომარე) . . . „ჰარიმანის კონცესია“ მე მგონი, 1929 წლამდე - ცოტა ხანს გაგრძელდა. ბევრი რამე გაიტანა ჰარიმანმა, და როგორც ჩანს იმ საბუთებიდან, რომელიც ჩემთან არის - ყველაფრის ანაზღაურება ვერ მოახერხა (თუ არ მოესწრო - ისე დაიშალა, უარი ითქვა კონცესიაზე). . . „ჩემოს“ დაშლის შემდეგ ჭიათურაში, „საბჭოთა წესები“ და ამის გამო იყო და ბაბუა აღარ იღებდა მონაწილეობას.
. . . ამასობაში, როდესაც ძმები გერმანიაში იყვნენ, იქ მათ გაიცნეს მეკელაინი - იყო ასეთი ქართველოლოგი. ერთ-ერთი ძმა გიორგი (სამთო ინჟინერი იყო) სწავლობდა გერმანიაში . . . სულ ოთხი ძმანი იყვნენ: უფროსი ვანო ვარაზაშვილი, რომელიც მერე გაიქცა საბჭოთა კავშირიდან და ირანში გადავიდა. იქ სხვათა შორის, ააგო ისეთი რკინიგზა, რომელიც მოდიოდა შუა ირანიდან კასპიის ზღვამდე (რა ერქვა ამ გზას არ ვიცი), რომელიც გახსნეს - ბატონმა ვანომ და მაშინდელმა შაჰმა. 1935 წლამდე, ვიდრე ბაბუას დაიჭერდნენ რკინიგზის მშენებლობაზე საბჭოთა მთავრობამ გაუშვა ენუქიძის [ნებართვით], როგორც რკნიგზის მშენებლობის სპეციალისტი და დარჩა იქ, აღარ დაბრუნდა და ამან მისი ერთ-ერთი ქალიშვილი, ასე ვთქვათ - შეიწირა. 18 წლის იყო - ფეფიკი. სხვათა შორის სამი ვაჟი ჰყავდა და იმათ არ შეხებიან და რატომღაც, ეს ფეფიკი. . . უმცროსი და არაჩვეულებრივად კარგი გოგონა იყო; სკოლა ახლად დამთავრებული ჰქონდა. სახლში მოდიოდა, დაავლეს ხელი წაიყვანეს და მერე ისეთი სისასტიკით დაღუპეს ეს საცოდავი გოგონა, რომ ამის თაობაზე - პირველი პროცესები რომ იყო ”ენკავედეს” ჯალათების: რუხაძე და ვიღაცები რომ გაასამართლეს - სპეციალურად რუსეთიდანაც კი ვიღაც ჩამოვიდა, რომ ამ პროცესს დასწრებოდა . . . და სპეციალურად ამაზე იყო გამახვილებული ყურადღება - როგორც ერთ-ერთი ყველაზე სასტიკი მომენტის ამ საერთო საშინელებაში . . . ასე გადაუხადეს სამაგიერო [ვანოს]. ის გარდაიცვალა ირანშივე. მეორე ძმა იყო - ვასილ ვარაზაშვილი (ანუ ვარაზი - რომელმაც პირველად მიიღო გვარი ვარაზი და რომელიც იყო ავთო ვარაზის მამა) და მესამე ძმა - ყველაზე უმცროსი გოგი ვარაზაშვილი, რომელმაც გერმანიაში დაამყარა კავშირები (ბაბუაც ხშირად დადიოდა გერმანიაში „ჩემოსთან“ დაკავშირებით); იქ დაუკავშირდნენ მეკელაინს და ერთად ჩამოაყალიბეს საზოგადოება - ბაბუას და ბატონი ვანოს დაფინანსებით და მატერიალური დახმარებით - „რუსთაველის საზოგადოება“. ამის გამო პირველი საბუთები გაიცა მათზე, როდესაც ხელმეორედ ჩამოყალიბდა უკვე 80-იან წლებში „რუსთაველის საზოგადოება“. [პირველი „რუსთაველის საზოგადოების“] წევრები ახლა მე არ მახსოვს ვინ არიან - ერთ-ერთი ვიცი, რომ აკაკი შანიძის ძმა იყო . . . მეკელაინმა „რუსთაველს საზოგადოების“ საშუალებით შექმნა გერმანულ-ქართული თვითმასწავლებელი . . . ”რუსთაველის საზოგადოება” მიზნად ისახავდა, რომ პროპაგანდა გაეწია ქართული კულტურისათვის გერმანიაში. მეორე საზოგადოება იყო „აღმოსავლეთი“ - „ახლო აღმოსავლეთი“ ერქვა, რომელიც აგრეთვე იგივე მიზნებს ემსახურებოდა.
ეს, მეორე მხარეა მისი მოღვაწეობის. გარდა ამისა თვითონ „ჩემო“-ს ფარგლებში - თვითონ „ჩემო“ და ბაბუაჩემიც ეწეოდნენ საკმაოდ ფართო [ქველმოქმედებას] - ვერ შეედრებოდა, რა თქმა უნდა, ვერც სარაჯიშვილის და სხვა მეცენატების მასშტაბებს, მაგრამ საკამოდ ვრცელ ფინანსურ დახმარებს უწევდა სხვადასხვა საზოგადოებებს და პიროვნებებს. სტიპენდიანტების დიდი ჯგუფი არსებობდა - „ჩემოს“ დახმარებით, საზღვარგარეთ იღებდა ფინანსებს სწავლის გასაგრძელებლად, მათ შორის იყვნენ ისეთი ცნობილი გვარები, როგორიც - კონსტანტინე გამსახურდიაა. გარდა ამისა, დიდ მონაწილეობას იღებდნენ სხვადსახვა საქველმოქმედო აქციებში; მაგალითად, მაქვს საბუთები, რომ ბაბუას ბევრი წიგნი შეუწირავს უნივერსიტეტისთვის. გერმანიიდან ჩამოიტანა რაღაც ნივთები ბატონი ივანე ჯავახიშვილის შეკვეთით . . . (ომის დროინდელი მდგომარეობა იყო და ვიდრე ჩამოვიდა ეს ნივთები, მართალია გაიძარცვა ნაწილობრივ, მაგრამ დანარჩენი უსასყიდლოდ გადასცა უნივერსიტეტს)
ბატონი ივანეს სამადლობელი წერილიც არსებობს ამ მოვლენის გამო.
. . . ეს ხალხი, ეს თაობა იყო გაწაფული თუ მოწადინებული რაღაც მოქმედებისაკენ (როგორც ჩვენა ვართ - შემდეგი თაობა, რომ რაღაც წაგვერთვა ინიციატივა - ასე არ იყვნენ) - როდესაც ჭიათურაში ვეღარ იღებდნენ მოანწილეობას ამ საქმიანობაში, უნდოდათ რაღაც საქმის კეთება და დაარსდა გამომცემლობა „ქართული წიგნი“; [მისი] დაარსება ნიკო ნიკოლაძეს მიეწერება - და ასეც არის, მაგრამ სინამდვილეში აქ ძირითადი საქმის წამყვანი, როგორც დირექტორი, ბაბუა იყო. ამ დროს ქართული საქმისათვის ძალიან მნიშვნელოვანი გამოცემები იყო - განსაკუთრებით ილია ჭავჭავაძის სრული კრებული. ეს გედევანიშვილის გამოცემის შემდეგ მეორე იყო, მაგრამ განსხვავება ის იყო, რომ გედევანიშვილმა ის დაბეჭდა (ილიას თხზულებებს თავი მოუყარა) საუკუნის დასაწყისში და ეს იყო უკვე ისეთ პერიოდში როცა ილიას ხსენებაც ძნელი იყო (1926 თუ 1927 წელი) - ილიას სრულ კრებულამდე, რომელიც 60-იანი წლების შემდეგ გამოიცა, ეს იყო ერთად-ერთი სრული - „თხზულებათა სრული კრებული“. ამ გამომცემლობას კიდევ სხვა მნიშვნელოვანი ქართული და უცხოური ნაწარმოებებიც აქვს გამოცემული.
. . . ბაბუა, როგორც პოლიტიკური მოღვაწე; მაინცა და მაინც მისი საქმიანობა არ იყო პოლიტიკურ მოღვაწეობასთან ძალიან მტკიცედ დაკავშირებული, მაგრამ როგორც ყველა ახალგაზრდა ადამიანი, საუკუნის დასაწყისში, როდესაც გატაცება იყო სოციალისტური იდეებით (რა თქმა უნდა ამ იდეებმა, როგორც ერთხელ ნიკო ნიკლაძეს უთქვამს - ეს იდეები მსოფლიოს მოივლის და მერე დაიღუპებაო, საქართველოშიც ზუსტად ასეთი გატაცება იყო) - რა თქმა უნდა, ბაბუაც მონაწილეობდა სოციალ-დემოკრატიულ [საქმიანობაში] და საბოლოო ჯამში ფედერალისტური პარტიის წევრი იყო. მოხდა ისე, რომ ჯერ იყო სოციალ-დემოკრატებთან და წამოვიდა - უთანხმოების გამო ეროვნულ საკითხში. ასე უწერია თვითონ თავის ბიოგრაფიაში.
ეს იყო ასე 10-იანი ან 15-იანი წლები . . . [სოციალ-დემოკრატებს და სოციალ-ფედერალისტებს შორის] განსხვავებები კარგად არ ვიცი . . . ვიცი რომ მერე ამ ფედერალისტურ პარტიაში მოხდა კიდევ გაყოფა - ახალი ნაკადი გამოეყო ფედერალისტური პარტიას, რომლის ხელმძღვანელებიც იყვნენ ბაბუა და ალიოშა წერეთელი (ისტორიკოსი, რომელიც ბებიაჩემის ძმა იყო ამასთანავე). ეს პოლიტიკური მოღვაწეობა ფაქტიურად ამით მთავრდება იმიტომ, რომ მერე გასაბჭოება მოხდა საქართველოსი. მაგრამ ვერ ისვენებდნენ, ეტყობა, მაინც და 30-იან წლებში . . . ჩამოყალიბდა - „ქართული კლუბი“. ამ კლუბის წესდება კი მაქვს შენახული, მაგრამ არაფერი შიგ ისეთი „კრიმინალური“ არ არის . . .
მთავარი მიზანი იყო, რომ „ქართული იდეა“ შეენერჩუნებინათ და ქართული პრობლემები გადაეწყვიტათ - იქნებოდა ეს განათლების [საკითხი] თუ სხვა. „კლუბი“ ერქვა ამას და ბევრი იყო გაერთიანებული - განსაკუთრებით ახალგაზრდობაში იყო ეს კლუბი პოპულარული. მერე ამ კლუბის გამო დაბრალდა ბაბუას ნაციონალისტობა და 1935 წელს (ვიდრე რეპრესიები დაიწყებოდა, მანამდე) ამ კლუბის დამაარსებლები, მოთავეები - მათ შორის ალიოშა წერეთელი და ბაბუა (მათ დაბრალათ ამ კლუბის ჩამოყალიბება და „ბურჟუაზიული ნაციონალისტობა“, თუ რაღაც სიტყვებია ასეთი იმ განაჩენში) დაიჭირეს და სხვათა შორის, რაც გასაკვირველია - იყო ღია სასამართლო . . .
ამავე დროს დაიჭირეს მამიდაჩემი - მისი ქალიშვილი, რომელიც ამ წრის მდივანი იყო. მიუსაჯეს 10 წელი გადასახლებებისა და გადაასახლეს ბაბუაჩემიც და მისი ქალიშვილი თამარ ვარაზაშვილიც. მამა მაშინ იყო 25 წლის და უკვე მუშაობდა გიორგი ნიკოლაძესთან - [რომელმაც] მაშინ წამოიწყო ფერო-შენადნობთა ქარხნის მშენებლობა და მიიწვია ახალგაზრდა სპეციალისტები. მამაც წავიდა იქ სამუშაოდ - სრულიად ახლაგზარდა იყო, ახალი დამთავრებული ჰქონდა, მაგრამ უკვე განყოფილების უფროსი იყო. სამწუხარო ის არის, რომ როგორც კი ისინი დაიჭირეს მამა წავიდა საქმის გასარკვევად მოსკოვში. რომ ჩამოვიდა უკან, უკვე ვიღაცები დასდევდნენ. მაგრამ, მე მგონი, ამის გამო არა - იმიტომ, რომ მთელი ჯგუფი - ვინც ჩამოაყალიბა ეს ზესტაფონის ფერო-შენადნობთა ქარხანა . . . მთელი ჯგუფი დაიჭირეს, მათ შორის მამაც. იქ იყვნენ ცნობილი - შიო ჩიტაძის ვაჟი, ნიჟარაძე იყო ერთი კიდევ . . . ჟორდანია - თბილისიდან წავიდნენ იქ ენთუზიასტები სამუშაოდ. მოხდა ისე, რომ ჩემი ოჯახის სამივე წვერი აღმოჩნდა რეპრესირებული.
. . . ქალები რომ გადაასახლეს აქედან, მათ შორის მამიდაჩემიც (26 წლის იყო), ეტყობა მოსკოვში აგროვებდნენ მერე გადასასახლებელ ჯგუფებს, იქ აყალიბებდნენ . . . ევგენია გინზბურგი - ცნობილი მწერალი ქალი იყო, რომლის გახმაურებული წიგნია „Крутой маршрут“ (მერე სპექტაკლიც დაიდგა ამის შესახებ); ისე მოხდა, რომ მამიდაჩემი თამარი და ევგენია მოხვდნენ ეტაპში ერთმანეთის გვერდით. ევგენია ძალიან თბილად იხსენებს თავის წიგნში მამიდაჩემს - ხანდახან, საშიშროების მიუხედავად, როგორ იცავდა პატიმრების ინტერესებს, მათი მდგომარეობით რომ არ ესარგებლათ. ბევრი ისეთი მომენტები აქვს ქალბატონ ევგენიას თავის წიგნში, რომლის გამოც, მამიდა რომ დაბრუნდა ძალიან შეშინებული იყო.
მამიდას ჰქონდა 5 წელი მისჯილი და იქ რომ გადაასახლეს, ამასობაში ომი დაიწყო; ასეთი წესი იყო, რომ - როდესაც მოიხდიდნენ, მერე ე.წ. „Свободная поселения“ ერქვა - არ უშვებდნენ სახლში . . . და ომის დროს იძულებული იყო კოლიმაში ყოფილიყო და ომის შემდეგ დაბრუნდა, 1947 წელს.
მამაჩემის ამბავი რა თქმა უნდა არ ვიცი და ბაბუაჩემი რომ გადაასახლეს, იქედან რაღაც პერიოდი წერილებს იწერებოდა - ზემო ურალსკის იზოლატორში ყოფილა და იმ იზოლატორში, სხვათა შორის - როგორც ჩემთვის ცნობილია, რაც დარღვევაა ძალიან დიდი - ე.წ. „ადინოჩკაში“ იყო რამდენიმე წელი. რამდენიმე თვეც კი არ შეიძლება მგონი წესდებით, რომ იყოს [იქ] ადამიანი.
წერილები რაღაცა პერიოდი მოდიოდა და მერე შეწყდა . . . მისი კვალი იკარგება სადღაც ომის დაწყების პერიოდში. მერე ოფიციალური ცნობა არის, რომ 1945-ში გარდაიცვალაო და სიმართლეს თუ შეესაბამება არ ვიცი . . . [გარდაცვალების ოფიციალურ მიზეზად] რა თქმა უნდა - ფილტვების ანთება თუ რაღაცაა დასახელებული; არ ვიცი - შემოაკვდათ ხელში, თუ ამ მდგომარეობამ დაღუპა . . . ბაბუა იყო 52 წლის რომ გადაასახლეს, მამა იყო 26-ის.
. . . მამას ჯგუფი როგორც ჩანს აქვე დახვრიტეს იმიტომ, რომ არც არაფერი აღარ ისმოდა - ცოტა ხანს იყვნენ იქ (მგონი ერთი თვე) - ზესტაფონის [ციხეში] და რომ წამოიყვანეს თბილისში, მერე მათი კვალი გაქრა - ყველასი! . . . 1937 წლის დეკემბერში დაიჭირეს და 1 თვეში მათი კვალი და ასავალ-დასავალი დაიკარგა. . . თბილისში რომ წამოიყვანეს ეს ფაქტი დადასტურებულია იმიტომ, რომ ბაბუაჩემი ჩავიდა სპეციალურად და ყოველ დღე მიდიოდა, რომ ენახა რა ხდება ციხესთან; ერთ დღეს თქვეს, რომ ისინი წაიყვანეს თბილისშიო და იმის შემდეგ გაქრა კვალი - როგორც, ჩვეულებრივ, ათასობით ადამიანისა . . .
ჩემი უბედურება კიდევ გაგრძელდა იმიტომ, რომ მე ვიყავი მაშინ ერთი წლის და ჩემი ძმა ჯერ დაბადებული არ იყო. დედა იყო 22 წლის. ჩემი ძმა რომ დაიბადა კიდევ არეულობა იყო ოჯახში ისეთი; მოხდა ისე, რომ დედა იძულებული იყო თბილისში, ბებიასთან გაეგზავნა პატარა ბავშვი, ის გახდა ავად და 8 თვისა დაიღუპა. ე.ი. გარდა იმისა, რომ ძირითადი წევრები შეეწირნენ ამას, მოჰყვა ის, რომ ჩვენი ოჯახიდან დავრჩი მე - მარტო.
. . . დედა იძულებული იყო, რომ წამოსულიყო სახლიდან; ბაბუაჩემის და მისი ოჯახის სახლი იყო ანჩისხატის ეკლესიის - ზუსტად პირდაპირ (მე რომ მივდიოდი ხოლმე, გადავყურებდი ანჩისხატის ეზოს . . . ). მამიდა რომ ჩამოვიდა, შეძლო რომ იქ ერთი ოთახი დაებრუნებინა, დანარჩენში უკვე შესახლებული იყვნენ ვიღაცები (ეს უკვე არ ვიცი) და ერთ ოთახში ცხოვრობდა. მერე ის სახლი დაინგრა სიძველის გამო - ძველი ყაიდის სახლი იყო, ბაბუაჩემის ბაბუამ რომ შეისყიდა, მგონი ბანიანი იყო და მერე გადააკეთეს და ძველი, თბილისური სახლი იყო . . . მიყვარს ის ადგილი ძალიან იმიტომ, რომ დაკავშირებულია ჩემს წინაპრებთან.
. . . დედა გადავიდა თავის მშობლებთან (დედა ძალიან ახალგაზრდა იყო), ერთი იყო ის, რომ სამსახურს ვერ შოულობდა რაღაც პერიოდი. დეიდები ეხმარებოდნენ. თვითონ მე, პირიქით - სკოლაში რომ ვიყავი, მოხდა ისე, რომ ჩევნი მასწავლებლების ძირითად შემადგენლობას ქმრები ჰყავდათ დაჭერილი და ვგრძნობდი, რომ ყველანი სიმპათიითა და მოფერებით მეპყრობოდნენ. მაშინ ვერ ვგრძნობდი რის გამო და მერე გავაცნობიერე ეს, რომ იმათაც იგივე ბედი ჰქონდათ, რაც მე. ბევრი იცნობდა ჩვენს ოჯახს . . .
. . . არის ჯგუფი ბავშვების - ჩემი ტოლი ადამიანებისა, რომლებასც დედაც დაუჭირეს, მამაც დაუჭირეს და ირგვლივ ყველა. ასე რომ, უპატრონოდ დარჩნენ ეს ბავშვები - ასეთებიც იყვნენ, მაგრამ მე პირადად ეს არ განმიცდია. . . იმან, რომ მე ასეთი ოჯახიდან ვარ, ასეთი ისტორია გადახდა ჩემს ოჯახს - რა თქმა უნდა ჩემი შეხედულებები ჩამომიყალიბა - განსახვავებული, ვიდრე ჩემს ირგვლივ ადამიანებს ჰქონდათ; ამ ისტორიაზე, ქვეყნის ბედზე და დამაფიქრა უკვე ბავშვობიდან რა ხდებოდა. იმიტომ, რომ ჩემს ირგვლივ არა მარტო ჩემმა ოჯახმა, ნათესავებმაც და ბევრმა გაიზიარა ასეთი ბედი.
. . . მამიდა რომ ჩამოვიდა, ისე დაშინებული იყო! სულ ამბობდა: მე ჩემს გამო კი არა ვარ დაშინებული. იმიტომ, რომ თქვენ არ შეგხვდეთ რამე უსიამოვნება! ამიტომ დიდად არ ყვებოდა რა გადახდა იქ, იმ პირობებში სადაც იყო. მე ეს მხოლოდ იმ წიგნით უფრო გავიგე - ევგენია გინზბურგის წიგნით; როგორი საშინელებები გადაიტანეს. თვითონ არ უყვარდა. რომ ჩამოვიდა, არ ჰქონდა უფლება ცხოვრებისა თბილისში, რაღაცა პერიოდში და გორის უნივერსიტეტში [ასწავლიდა], გერმანისტი იყო სპეციალობით; რუსულ და გერმანულ ენებზე სახელმძღვნელოებიც აქვს გამოცემული . . . წერდა და სულ მოდიოდა ერთი და იგივე პასუხი - „Жив, здоров, скоро приедить“ - მამაზე, მაგალითად, ასეთი პასუხები იყო. ბაბუასი კი მოვიდა 45 წელში, რომ დაიღუპა; თავისით კი არ მოვიდა, მამიდამ რომ შეკითხვა გაგზავნა იმაზე პასუხად, რომ გარდაიცვალა ასეთ პირობებში. მამაზე კი, ვიდრე რეაბილიტაციის ტალღა დაიწყებოდა პირველი, 50-იანი წლების ბოლოს, მანამდე სულ ასეთი პასუხი მოდიოდა - „Жив, здоров, скоро приедить“, ასეთი ფორმულირებით.
[რეაბილიტაციის დოკუმენტები] იყო სტანდარტული, რაც ყველამ მიიღო -„რეაბილიტირებულია და მოხსნილი აქვს მსჯავრდება“ და რაღაც კომპენასაციაც კი მივიღეთ მაშინ, პატარა . . . მამიდას აღარავინ აღარ დარჩა ჩემს გარდა, თავზარდაცემული იყო და ამბობდა, რომ ნეტავი არ ჩამოვსულიყავიო. იმიტომ, რომ არ იცოდა, რომ მამაც დაჭერილია და ბაბუა რომ გარდაიცვალა ისიც. რომ ჩამოვიდა ასე განადგურებული, თავზარდაცემული იყო და ცდილობდა გაეგო, გაერკვია ამათი ბედი . . .
. . . მე მაინტერესებს ერთი მომენტი ძალიან, საქართველოს უახლესი ისტორიისათვის. ეს „ქართული კლუბი“ რომელიც ჩამოყალიბდა - იქ იყო ბევრი ახლაგაზრდა (მამიდასგან ვიცი), მაშინდელი მოწინავე ახალგაზრდობა თითქმის არალეგალურად იყრიდა თავს და მთელი ეს ჯგუფი დაიჭირეს და მე მაინტერესებს, თუ შესაძლებელია ნეტავ ამ ორგანოების [არქივებში] რომ ვნახო - ვინ იყვნენ ესენი. სასამართლოს პროცესი იმიტომ მაინტერესებს, რომ გამოვლინდეს - რა იყო? რატომ? რა ბრალდებოდათ მათ - გარდა იმ ფორმულირებისა, რომელიც ბოლოს დადგინდა, რომ აი - „ბურჟუაზიულ-ნაციონალისტური“ [ჯგუფი იყო].
. . . მე მახსოვს, მამიდა რომ მიდიოდა სახლში (ვიდრე ის დაინგრეოდა), აკრძალული რაკი ჰქონდა იქ ცხოვრება - აუცილებლად ვიღაცა დაადგებოდა ხოლმე თავზე. სხვათა შორის, გორშიდაც არ ჰქონდა [ცხოვრების უფლება] რაღაც 100 კილომეტრი იყო მგონი, მაგრამ ძალიან ახლო მეგობრებმა შეუწყეს ხელი, რომ გორის უნივერსიტეტში ლექციები ჰქონოდა და იქ იყო; ჩამოდიოდა ხოლმე კვირას ან შაბათს და ხანდახან სახლში ვერ მიდიოდა და თავის დეიდებთან იყო ხოლმე. მერე, სტალინის გარდაცვალების შემდეგ უფრო ლმობიერი სიტუაცია გახდა და მერე შეძლო დაბრუნება და პუშკინის ინსტიტუტში იყო გერმანული ენის ლექტორად.
. . . მართალი გითხრათ, ის ბავშვობა რომელიც 50-იან წლებზე უფრო [ქვემოთაა] კარგად არ მახოვს. მახსოვს მომენტები, მაგრამ ჩემი განწყობა არ მახსოვს ამ დროს. გარდა მაგისა, დედაჩემი ყვებოდა, რომ ერთი ბიცოლა ჰყავდა, რომელსაც ძალიან ეჯავრებოდა ეს მთავრობა და სულ იძახდა - როდის მოკვდება ეს ულვაშებიანიო! საბავშვო ბაღში რომ ვიყავი, მასწავლებელი რაღაც ლექსებს გვასწავლიდა მთავრობაზე. . . და მასწავლებელს ვუთხარი - მე ამას არ ვისწავლი! რატომო? იმიტომ, რომ - დავასახელე დედაჩემის ბიცოლა, ის ამბობს - რომ ასეა მდგომარეობა და თქვენ მეუბნებით - ასეა! . . . ის ქალი ისეთი კარგი გამოდგა, რომ საღამოს დედა წამოსაყვანად რომ მოვიდა - უთხრა; გააჩერეთ ეს ბავშვი, რამე უბედურებას არ გადაგყაროთო!
[იდეოლოგიურ აღზრდას] . . . როცა გონებრივად მოვმწიფდით ამას ხომ ყველაფერს ჩვენ ირონიულად ვუყურებდით?! ჩვენ ხომ ვიცოდით, რომ ეს არის ფორმალური მხარე - ჩვენ სხვა ცხოვრება გვქონდა - ამ ფრომალურ რაღაცას ასრულებდა ადამიანი; მე მაგალითად სკოლაში კი ვიყავი კომკავშირში, მაგრამ ინსტიტუტში რომ შევედი, უკვე აღარ გადავიტანე ის საბუთები და კომკავშირში აღარ აღმიდგენია . . . ამის უფლება გვქონდა, რაღაცნაირად - ეს უკვე 50-იანი წლების შემდეგ და ეს მე მაინცადამაინც არაფერში დამხვედრია წინ: ასპირანტურაშიდაც შევედი . . . მაგრამ ჩემზე წინ თაობას (უფროსებს ჩემზე) რატომღაც ასპირანტურაში შესვლის დროს ჰქონდათ რაღაც შეფერხებები . . .
. . . ბევრს მიაჩნდა, მაგალითად რაც მე არ მიმაჩნდა . . . მე ვიცნობ ბევრ ჩემს ბედის ქვეშ მყოფ ადამიანებს, რომლებიც რატომღაც იმით ამართლებდნენ ყველაფერ ამას (- აი, ეს საკვირველი მომენტი იყო!) - ადამიანები ამართლებდნენ ყველაფერ იმას რაც მოხდა. მხოლოდ იმ პუნქტს არ ამართლებდნენ, რომ - ეს მათზე იყო შეცდომა; და სხვებზე - ან იყვნენ „ანტი-ელემენტები“, ან რაღაც ამდაგვარი „არასაიმედო პირები“ - ალბათ იმიტომ! ხოლო, მათზე შეცდომა იყო, მათი მშობლების მიმართ შეცდომა იყო. ასეთი რა თქმა უნდა მე არ მქონია, არ ვიცი რატომ? ალბათ იმიტომ, რომ მამიდა ადრე დაბრუნდა და მე რაღაც საშუალება მომეცა . . . უფრო ახლოდან შემეხედა ამ ყველაფრისთვის და უფრო სხვაგვარი შეხედულებები მქონდა - მე მას განვიხილავდი, როგორც საერთო პრობლემის ერთ ნაწილს; ჩემი ოჯახის მდგომარეობას - როგორც საერთო სიტუაციის ერთ პატარა მომენტს . . .
. . . თვითონ ისიდორე ვარაზაშივილი და მთელი მისი ოჯახი, ძმები, განსაკუთრებით ივანე, მისი უფროსი ძმა და ისიდორე ვარაზაშვილი ძალიან ღრმად იყვენენ ჩართული საქართველოში პირველი მრეწველობის განვითარებაში, როგორც ჭიათურის მადნის დამამუშავებლები (საერთოდ, ინჟინრები იყვნენ განათლებით) და ამ მრეწველობას მოჰკიდეს ხელი. უპირველეს ყოვლისა, რა თქმა უნდა შექმნეს თავსი „ფირმა“, რომელსაც ერქვა „ძმები ვარაზაშვილების მარგანეცის დამამუშავებელი ფირმა“ . . . ისე განათლებით იყვნენ რკინიგზის ინჟინრები და მანამდე, ვიდრე მარგანეცის საქმეს მოჰკიდებდნენ ხელს, მონაწილეობა ჰქონდათ მიღებული რკინიგზის ხაზების გაყვანაში; მათ შორის საქართველში - ბორჯომ-ბაკურიანის გზის გაყვანაში იყვნენ ძალიან ჩართულები (სიმენსს ჰქონდა მგონი ეს მაშინ აღებული); ესენი - განსაკუთრებით ვანო, უფროსი ძმა, იყო ძალიან კარგი სამხედრო ინჟინერი . . . შემდეგ, ისინი გადავიდნენ, უკვე პირველი მსოფლიო ომის პერიოდში გაჰყავდათ სამხედრო გზები თურქეთის ტერიტორიაზე - სარიყამიშის გზა; სამხედრო ობიექტი იყო და ისინი წარმართავდნენ იქ სამუშაოს.
ეს ერთი და მეორე კიდევ - ასეთივე სამხედრო გზა იყო ირანსა და რუსეთს შორის - ბაქო-ჯულფა, ამის წამყვანები იყვნენ . . . ამასობაში ომი დაიწყო და ეს იმდენად მნიშვნელოვანი სარკინიგზო ობიექტები იყო, რომს ბრესტის ზავში სპეციალური [მუხლი] იყო შეტანილი - თუ ვის გადაეცემოდა; თურქეთს თუ რუსეთს, ისეთი მნიშვნელოვანი რკინიგზის ხაზები იყო.
ომის დროს, შექმნეს იქ მომუშავე ქართველების და სამხედროების ორგანიზაცია. მაშინ ახალგაზრდები იყვნენ საკმაოდ და მერე როდესაც დაბრუნდნენ საქართველოში და ამ მარგანეცის მრეწველობაში მიიღეს მონაწილეობა - შექმნეს თავისი „ფირმა“, მერე თანდათან გაფართოვდა ეს მდგომარეობა და მრავალი ხალხი იყო ჩართული ამ საქმეში. მაგრამ, მნიშვნელოვანი იყო ის, რომ მონაწილეობდა ბევრი უცხოელი. ბაბუას და განსაკუთრებით ვანოს წმინდად გამოხატული, ახლა რომ ამბობენ - ბიზნესმენური ნიჭი გამოაჩნდათ. ბაბუა უფრო ისეთ საქმეებს განაგებდა, რომელიც დაკავშირებული იყო მართვასთან და ინტელექტუალურ მხარესთან. მნიშვნელოვანი იყო ეს იმით რომ, ამ დროს, როდესაც ძალიან დიდი დაინტერესება იყო მარგანეცის მადნებით. ვინაიდან, ყოფილ რუსეთის იმპერიის ფარგლებში იყო ორი პუნქტი: უკრაინასა და შემედგ აღმოჩნდა აქ - ამის ისტორია გახსოვთ, რომელშიდაც იყო ჩართული აკაკი წერეთელი, ნიკო ნიკოლაძე და ყველანი . . . მათ შემდეგ უფრო ახალგაზრდა თაობა მოვიდა, მათ შორის ეს ძმები ვარაზაშვილები, გარდა ამისა ძალიან ბევრი უცხოელიც: ბერძნები იყვენ, სომხები და რუსები . . . და ისე აირია სიტუაცია, რომ როდესაც საქართველოს რესპუბლიკა ჩამოყალიბდა, იქ უკვე ვისი რა იყო და საქართველოს, როგორც სახელმწიფოს რა რჩებოდა ამისაგან, ეს უკვე ძნელი გასარკვევი იყო.
ივანესა და ისიდორეს და სხვების (ამ წუთას არ მახსოვს მათი გვარები . . .) თაოსნობით შეთანხმდნენ, რომ ჩამოეყალიბებინათ საექსპორტო საზოგადოება - „ჩემო“; ეს განკუთვნილი იყო იმისათვის, რომ საქართველოდან გასულიყო მადანი - ისევ საქართველოს გზით და არა ასე არეულად. ამ აბრევიატურის გაშლა ალბათ იცით - Чиатурское экспортно-марганецское общество“. ამ გაერთიანებაში შევიდნენ “ფირმები“, რომლებიც იღებდნენ მონაწილეობას ჭიათურის მადნის დამუშავებაში და ამის პირველი თავმჯდომარე იყო ბაბუაჩემი - ისიდორე ვარაზაშვილი. რაღაც ისეთი კარგი ორგანიზაცია გაუკეთდა ამ ყველაფერს, რომ ექსპორტი მოწესრიგდა, დაუკავშირდა ფოთის პორტს და გეგმები იყო ძალიან დიდი! დამუშავებული იყო გეგმა - თუ როგორ უნდა განვითარებულიყო საერთოდ ჭიათურა. სამწუხაროდ ეს ძირითადი დოკუმენტები მამიდაჩემა გადასცა არქივს, ამიტომ მე ნაკლებდ მაქვს. მაგრამ, ვიდრე წაიღებდა მამიდა არქივში, მაქვს წაკითხული ძალიან საიტერესო დოკუმენტი . . . მზა დოკუმენტი - თავისი ფინანსური გათვლებით თუ როგორ უნდა განვითარებულიყო ჭიათურა და იწყებოდა ასეთი ფრაზით: „საქართველოსთვის ჭიათურამ ისეთივე როლი უნდა შეასრულოს, როგორც გერმანიისთვის რურმა შეასრულა“. . . [ერთ-ერთი ავტორი პოლონელი ინჟინერი იყო, ასევე ძმები ვარაზაშვილები] მაშინ, როდესაც მამიდამ გადასცა ეს დოკუმენტები არქივს . . . არ არსებობდა ქსეროქსი და ძირითადი დოკუმენტი რომ წავიდა, ჩემთან აღარ ინახება. იყო ძალიან საინტერესო გეგმა, როგორ უნდა განვითარებულიყო - თავისი საბავშვო ბაღებით, გზებით, გაყვანილობებით. ფოთის პორტის განვითარებით და ქარხნების აგებით, რათა გადამუშავება საქართველოშივე შესრულებულიყო.
. . . ეს იყო „მენშევიკური“ მთავრობის დროს, შეტანილი იყო მათავრობაში, მთავრობამ დაამტკიცა, მაგრამ ამასობაში მოხდა ბოლშევიკური გადატრიალება და ეს რა თქმა უნდა დაიკარგა. . . მაგრამ, თვითონ ფაქტია ის - თუ რა გეგმები ჰქონდათ, როგორ ხედავდნენ ეს პიროვნებები საქართველოში ჭიათურის მადნის როლს.
. . . „ჩემო“ დაიშალა, იმიტომ რომ საბჭოთა მთავრობამ გადასცა სამმართველოდ ”ჰარიმანის კონცესიას”. ამ „ჰარიმანის კონცესიის“ ხელშეკრულების ერთ-ერთი შემდგენელი [იყო] ისიდორე ვარაზაშვილიც, როგორც ამ საქმის მცოდნე და „ჩემოს“ თავმჯდომარე (1923 წლამდე იყო ბაბუა ”ჩემოს” თავმჯდომარე) . . . „ჰარიმანის კონცესია“ მე მგონი, 1929 წლამდე - ცოტა ხანს გაგრძელდა. ბევრი რამე გაიტანა ჰარიმანმა, და როგორც ჩანს იმ საბუთებიდან, რომელიც ჩემთან არის - ყველაფრის ანაზღაურება ვერ მოახერხა (თუ არ მოესწრო - ისე დაიშალა, უარი ითქვა კონცესიაზე). . . „ჩემოს“ დაშლის შემდეგ ჭიათურაში, „საბჭოთა წესები“ და ამის გამო იყო და ბაბუა აღარ იღებდა მონაწილეობას.
. . . ამასობაში, როდესაც ძმები გერმანიაში იყვნენ, იქ მათ გაიცნეს მეკელაინი - იყო ასეთი ქართველოლოგი. ერთ-ერთი ძმა გიორგი (სამთო ინჟინერი იყო) სწავლობდა გერმანიაში . . . სულ ოთხი ძმანი იყვნენ: უფროსი ვანო ვარაზაშვილი, რომელიც მერე გაიქცა საბჭოთა კავშირიდან და ირანში გადავიდა. იქ სხვათა შორის, ააგო ისეთი რკინიგზა, რომელიც მოდიოდა შუა ირანიდან კასპიის ზღვამდე (რა ერქვა ამ გზას არ ვიცი), რომელიც გახსნეს - ბატონმა ვანომ და მაშინდელმა შაჰმა. 1935 წლამდე, ვიდრე ბაბუას დაიჭერდნენ რკინიგზის მშენებლობაზე საბჭოთა მთავრობამ გაუშვა ენუქიძის [ნებართვით], როგორც რკნიგზის მშენებლობის სპეციალისტი და დარჩა იქ, აღარ დაბრუნდა და ამან მისი ერთ-ერთი ქალიშვილი, ასე ვთქვათ - შეიწირა. 18 წლის იყო - ფეფიკი. სხვათა შორის სამი ვაჟი ჰყავდა და იმათ არ შეხებიან და რატომღაც, ეს ფეფიკი. . . უმცროსი და არაჩვეულებრივად კარგი გოგონა იყო; სკოლა ახლად დამთავრებული ჰქონდა. სახლში მოდიოდა, დაავლეს ხელი წაიყვანეს და მერე ისეთი სისასტიკით დაღუპეს ეს საცოდავი გოგონა, რომ ამის თაობაზე - პირველი პროცესები რომ იყო ”ენკავედეს” ჯალათების: რუხაძე და ვიღაცები რომ გაასამართლეს - სპეციალურად რუსეთიდანაც კი ვიღაც ჩამოვიდა, რომ ამ პროცესს დასწრებოდა . . . და სპეციალურად ამაზე იყო გამახვილებული ყურადღება - როგორც ერთ-ერთი ყველაზე სასტიკი მომენტის ამ საერთო საშინელებაში . . . ასე გადაუხადეს სამაგიერო [ვანოს]. ის გარდაიცვალა ირანშივე. მეორე ძმა იყო - ვასილ ვარაზაშვილი (ანუ ვარაზი - რომელმაც პირველად მიიღო გვარი ვარაზი და რომელიც იყო ავთო ვარაზის მამა) და მესამე ძმა - ყველაზე უმცროსი გოგი ვარაზაშვილი, რომელმაც გერმანიაში დაამყარა კავშირები (ბაბუაც ხშირად დადიოდა გერმანიაში „ჩემოსთან“ დაკავშირებით); იქ დაუკავშირდნენ მეკელაინს და ერთად ჩამოაყალიბეს საზოგადოება - ბაბუას და ბატონი ვანოს დაფინანსებით და მატერიალური დახმარებით - „რუსთაველის საზოგადოება“. ამის გამო პირველი საბუთები გაიცა მათზე, როდესაც ხელმეორედ ჩამოყალიბდა უკვე 80-იან წლებში „რუსთაველის საზოგადოება“. [პირველი „რუსთაველის საზოგადოების“] წევრები ახლა მე არ მახსოვს ვინ არიან - ერთ-ერთი ვიცი, რომ აკაკი შანიძის ძმა იყო . . . მეკელაინმა „რუსთაველს საზოგადოების“ საშუალებით შექმნა გერმანულ-ქართული თვითმასწავლებელი . . . ”რუსთაველის საზოგადოება” მიზნად ისახავდა, რომ პროპაგანდა გაეწია ქართული კულტურისათვის გერმანიაში. მეორე საზოგადოება იყო „აღმოსავლეთი“ - „ახლო აღმოსავლეთი“ ერქვა, რომელიც აგრეთვე იგივე მიზნებს ემსახურებოდა.
ეს, მეორე მხარეა მისი მოღვაწეობის. გარდა ამისა თვითონ „ჩემო“-ს ფარგლებში - თვითონ „ჩემო“ და ბაბუაჩემიც ეწეოდნენ საკმაოდ ფართო [ქველმოქმედებას] - ვერ შეედრებოდა, რა თქმა უნდა, ვერც სარაჯიშვილის და სხვა მეცენატების მასშტაბებს, მაგრამ საკამოდ ვრცელ ფინანსურ დახმარებს უწევდა სხვადასხვა საზოგადოებებს და პიროვნებებს. სტიპენდიანტების დიდი ჯგუფი არსებობდა - „ჩემოს“ დახმარებით, საზღვარგარეთ იღებდა ფინანსებს სწავლის გასაგრძელებლად, მათ შორის იყვნენ ისეთი ცნობილი გვარები, როგორიც - კონსტანტინე გამსახურდიაა. გარდა ამისა, დიდ მონაწილეობას იღებდნენ სხვადსახვა საქველმოქმედო აქციებში; მაგალითად, მაქვს საბუთები, რომ ბაბუას ბევრი წიგნი შეუწირავს უნივერსიტეტისთვის. გერმანიიდან ჩამოიტანა რაღაც ნივთები ბატონი ივანე ჯავახიშვილის შეკვეთით . . . (ომის დროინდელი მდგომარეობა იყო და ვიდრე ჩამოვიდა ეს ნივთები, მართალია გაიძარცვა ნაწილობრივ, მაგრამ დანარჩენი უსასყიდლოდ გადასცა უნივერსიტეტს)
ბატონი ივანეს სამადლობელი წერილიც არსებობს ამ მოვლენის გამო.
. . . ეს ხალხი, ეს თაობა იყო გაწაფული თუ მოწადინებული რაღაც მოქმედებისაკენ (როგორც ჩვენა ვართ - შემდეგი თაობა, რომ რაღაც წაგვერთვა ინიციატივა - ასე არ იყვნენ) - როდესაც ჭიათურაში ვეღარ იღებდნენ მოანწილეობას ამ საქმიანობაში, უნდოდათ რაღაც საქმის კეთება და დაარსდა გამომცემლობა „ქართული წიგნი“; [მისი] დაარსება ნიკო ნიკოლაძეს მიეწერება - და ასეც არის, მაგრამ სინამდვილეში აქ ძირითადი საქმის წამყვანი, როგორც დირექტორი, ბაბუა იყო. ამ დროს ქართული საქმისათვის ძალიან მნიშვნელოვანი გამოცემები იყო - განსაკუთრებით ილია ჭავჭავაძის სრული კრებული. ეს გედევანიშვილის გამოცემის შემდეგ მეორე იყო, მაგრამ განსხვავება ის იყო, რომ გედევანიშვილმა ის დაბეჭდა (ილიას თხზულებებს თავი მოუყარა) საუკუნის დასაწყისში და ეს იყო უკვე ისეთ პერიოდში როცა ილიას ხსენებაც ძნელი იყო (1926 თუ 1927 წელი) - ილიას სრულ კრებულამდე, რომელიც 60-იანი წლების შემდეგ გამოიცა, ეს იყო ერთად-ერთი სრული - „თხზულებათა სრული კრებული“. ამ გამომცემლობას კიდევ სხვა მნიშვნელოვანი ქართული და უცხოური ნაწარმოებებიც აქვს გამოცემული.
. . . ბაბუა, როგორც პოლიტიკური მოღვაწე; მაინცა და მაინც მისი საქმიანობა არ იყო პოლიტიკურ მოღვაწეობასთან ძალიან მტკიცედ დაკავშირებული, მაგრამ როგორც ყველა ახალგაზრდა ადამიანი, საუკუნის დასაწყისში, როდესაც გატაცება იყო სოციალისტური იდეებით (რა თქმა უნდა ამ იდეებმა, როგორც ერთხელ ნიკო ნიკლაძეს უთქვამს - ეს იდეები მსოფლიოს მოივლის და მერე დაიღუპებაო, საქართველოშიც ზუსტად ასეთი გატაცება იყო) - რა თქმა უნდა, ბაბუაც მონაწილეობდა სოციალ-დემოკრატიულ [საქმიანობაში] და საბოლოო ჯამში ფედერალისტური პარტიის წევრი იყო. მოხდა ისე, რომ ჯერ იყო სოციალ-დემოკრატებთან და წამოვიდა - უთანხმოების გამო ეროვნულ საკითხში. ასე უწერია თვითონ თავის ბიოგრაფიაში.
ეს იყო ასე 10-იანი ან 15-იანი წლები . . . [სოციალ-დემოკრატებს და სოციალ-ფედერალისტებს შორის] განსხვავებები კარგად არ ვიცი . . . ვიცი რომ მერე ამ ფედერალისტურ პარტიაში მოხდა კიდევ გაყოფა - ახალი ნაკადი გამოეყო ფედერალისტური პარტიას, რომლის ხელმძღვანელებიც იყვნენ ბაბუა და ალიოშა წერეთელი (ისტორიკოსი, რომელიც ბებიაჩემის ძმა იყო ამასთანავე). ეს პოლიტიკური მოღვაწეობა ფაქტიურად ამით მთავრდება იმიტომ, რომ მერე გასაბჭოება მოხდა საქართველოსი. მაგრამ ვერ ისვენებდნენ, ეტყობა, მაინც და 30-იან წლებში . . . ჩამოყალიბდა - „ქართული კლუბი“. ამ კლუბის წესდება კი მაქვს შენახული, მაგრამ არაფერი შიგ ისეთი „კრიმინალური“ არ არის . . .
მთავარი მიზანი იყო, რომ „ქართული იდეა“ შეენერჩუნებინათ და ქართული პრობლემები გადაეწყვიტათ - იქნებოდა ეს განათლების [საკითხი] თუ სხვა. „კლუბი“ ერქვა ამას და ბევრი იყო გაერთიანებული - განსაკუთრებით ახალგაზრდობაში იყო ეს კლუბი პოპულარული. მერე ამ კლუბის გამო დაბრალდა ბაბუას ნაციონალისტობა და 1935 წელს (ვიდრე რეპრესიები დაიწყებოდა, მანამდე) ამ კლუბის დამაარსებლები, მოთავეები - მათ შორის ალიოშა წერეთელი და ბაბუა (მათ დაბრალათ ამ კლუბის ჩამოყალიბება და „ბურჟუაზიული ნაციონალისტობა“, თუ რაღაც სიტყვებია ასეთი იმ განაჩენში) დაიჭირეს და სხვათა შორის, რაც გასაკვირველია - იყო ღია სასამართლო . . .
ამავე დროს დაიჭირეს მამიდაჩემი - მისი ქალიშვილი, რომელიც ამ წრის მდივანი იყო. მიუსაჯეს 10 წელი გადასახლებებისა და გადაასახლეს ბაბუაჩემიც და მისი ქალიშვილი თამარ ვარაზაშვილიც. მამა მაშინ იყო 25 წლის და უკვე მუშაობდა გიორგი ნიკოლაძესთან - [რომელმაც] მაშინ წამოიწყო ფერო-შენადნობთა ქარხნის მშენებლობა და მიიწვია ახალგაზრდა სპეციალისტები. მამაც წავიდა იქ სამუშაოდ - სრულიად ახლაგზარდა იყო, ახალი დამთავრებული ჰქონდა, მაგრამ უკვე განყოფილების უფროსი იყო. სამწუხარო ის არის, რომ როგორც კი ისინი დაიჭირეს მამა წავიდა საქმის გასარკვევად მოსკოვში. რომ ჩამოვიდა უკან, უკვე ვიღაცები დასდევდნენ. მაგრამ, მე მგონი, ამის გამო არა - იმიტომ, რომ მთელი ჯგუფი - ვინც ჩამოაყალიბა ეს ზესტაფონის ფერო-შენადნობთა ქარხანა . . . მთელი ჯგუფი დაიჭირეს, მათ შორის მამაც. იქ იყვნენ ცნობილი - შიო ჩიტაძის ვაჟი, ნიჟარაძე იყო ერთი კიდევ . . . ჟორდანია - თბილისიდან წავიდნენ იქ ენთუზიასტები სამუშაოდ. მოხდა ისე, რომ ჩემი ოჯახის სამივე წვერი აღმოჩნდა რეპრესირებული.
. . . ქალები რომ გადაასახლეს აქედან, მათ შორის მამიდაჩემიც (26 წლის იყო), ეტყობა მოსკოვში აგროვებდნენ მერე გადასასახლებელ ჯგუფებს, იქ აყალიბებდნენ . . . ევგენია გინზბურგი - ცნობილი მწერალი ქალი იყო, რომლის გახმაურებული წიგნია „Крутой маршрут“ (მერე სპექტაკლიც დაიდგა ამის შესახებ); ისე მოხდა, რომ მამიდაჩემი თამარი და ევგენია მოხვდნენ ეტაპში ერთმანეთის გვერდით. ევგენია ძალიან თბილად იხსენებს თავის წიგნში მამიდაჩემს - ხანდახან, საშიშროების მიუხედავად, როგორ იცავდა პატიმრების ინტერესებს, მათი მდგომარეობით რომ არ ესარგებლათ. ბევრი ისეთი მომენტები აქვს ქალბატონ ევგენიას თავის წიგნში, რომლის გამოც, მამიდა რომ დაბრუნდა ძალიან შეშინებული იყო.
მამიდას ჰქონდა 5 წელი მისჯილი და იქ რომ გადაასახლეს, ამასობაში ომი დაიწყო; ასეთი წესი იყო, რომ - როდესაც მოიხდიდნენ, მერე ე.წ. „Свободная поселения“ ერქვა - არ უშვებდნენ სახლში . . . და ომის დროს იძულებული იყო კოლიმაში ყოფილიყო და ომის შემდეგ დაბრუნდა, 1947 წელს.
მამაჩემის ამბავი რა თქმა უნდა არ ვიცი და ბაბუაჩემი რომ გადაასახლეს, იქედან რაღაც პერიოდი წერილებს იწერებოდა - ზემო ურალსკის იზოლატორში ყოფილა და იმ იზოლატორში, სხვათა შორის - როგორც ჩემთვის ცნობილია, რაც დარღვევაა ძალიან დიდი - ე.წ. „ადინოჩკაში“ იყო რამდენიმე წელი. რამდენიმე თვეც კი არ შეიძლება მგონი წესდებით, რომ იყოს [იქ] ადამიანი.
წერილები რაღაცა პერიოდი მოდიოდა და მერე შეწყდა . . . მისი კვალი იკარგება სადღაც ომის დაწყების პერიოდში. მერე ოფიციალური ცნობა არის, რომ 1945-ში გარდაიცვალაო და სიმართლეს თუ შეესაბამება არ ვიცი . . . [გარდაცვალების ოფიციალურ მიზეზად] რა თქმა უნდა - ფილტვების ანთება თუ რაღაცაა დასახელებული; არ ვიცი - შემოაკვდათ ხელში, თუ ამ მდგომარეობამ დაღუპა . . . ბაბუა იყო 52 წლის რომ გადაასახლეს, მამა იყო 26-ის.
. . . მამას ჯგუფი როგორც ჩანს აქვე დახვრიტეს იმიტომ, რომ არც არაფერი აღარ ისმოდა - ცოტა ხანს იყვნენ იქ (მგონი ერთი თვე) - ზესტაფონის [ციხეში] და რომ წამოიყვანეს თბილისში, მერე მათი კვალი გაქრა - ყველასი! . . . 1937 წლის დეკემბერში დაიჭირეს და 1 თვეში მათი კვალი და ასავალ-დასავალი დაიკარგა. . . თბილისში რომ წამოიყვანეს ეს ფაქტი დადასტურებულია იმიტომ, რომ ბაბუაჩემი ჩავიდა სპეციალურად და ყოველ დღე მიდიოდა, რომ ენახა რა ხდება ციხესთან; ერთ დღეს თქვეს, რომ ისინი წაიყვანეს თბილისშიო და იმის შემდეგ გაქრა კვალი - როგორც, ჩვეულებრივ, ათასობით ადამიანისა . . .
ჩემი უბედურება კიდევ გაგრძელდა იმიტომ, რომ მე ვიყავი მაშინ ერთი წლის და ჩემი ძმა ჯერ დაბადებული არ იყო. დედა იყო 22 წლის. ჩემი ძმა რომ დაიბადა კიდევ არეულობა იყო ოჯახში ისეთი; მოხდა ისე, რომ დედა იძულებული იყო თბილისში, ბებიასთან გაეგზავნა პატარა ბავშვი, ის გახდა ავად და 8 თვისა დაიღუპა. ე.ი. გარდა იმისა, რომ ძირითადი წევრები შეეწირნენ ამას, მოჰყვა ის, რომ ჩვენი ოჯახიდან დავრჩი მე - მარტო.
. . . დედა იძულებული იყო, რომ წამოსულიყო სახლიდან; ბაბუაჩემის და მისი ოჯახის სახლი იყო ანჩისხატის ეკლესიის - ზუსტად პირდაპირ (მე რომ მივდიოდი ხოლმე, გადავყურებდი ანჩისხატის ეზოს . . . ). მამიდა რომ ჩამოვიდა, შეძლო რომ იქ ერთი ოთახი დაებრუნებინა, დანარჩენში უკვე შესახლებული იყვნენ ვიღაცები (ეს უკვე არ ვიცი) და ერთ ოთახში ცხოვრობდა. მერე ის სახლი დაინგრა სიძველის გამო - ძველი ყაიდის სახლი იყო, ბაბუაჩემის ბაბუამ რომ შეისყიდა, მგონი ბანიანი იყო და მერე გადააკეთეს და ძველი, თბილისური სახლი იყო . . . მიყვარს ის ადგილი ძალიან იმიტომ, რომ დაკავშირებულია ჩემს წინაპრებთან.
. . . დედა გადავიდა თავის მშობლებთან (დედა ძალიან ახალგაზრდა იყო), ერთი იყო ის, რომ სამსახურს ვერ შოულობდა რაღაც პერიოდი. დეიდები ეხმარებოდნენ. თვითონ მე, პირიქით - სკოლაში რომ ვიყავი, მოხდა ისე, რომ ჩევნი მასწავლებლების ძირითად შემადგენლობას ქმრები ჰყავდათ დაჭერილი და ვგრძნობდი, რომ ყველანი სიმპათიითა და მოფერებით მეპყრობოდნენ. მაშინ ვერ ვგრძნობდი რის გამო და მერე გავაცნობიერე ეს, რომ იმათაც იგივე ბედი ჰქონდათ, რაც მე. ბევრი იცნობდა ჩვენს ოჯახს . . .
. . . არის ჯგუფი ბავშვების - ჩემი ტოლი ადამიანებისა, რომლებასც დედაც დაუჭირეს, მამაც დაუჭირეს და ირგვლივ ყველა. ასე რომ, უპატრონოდ დარჩნენ ეს ბავშვები - ასეთებიც იყვნენ, მაგრამ მე პირადად ეს არ განმიცდია. . . იმან, რომ მე ასეთი ოჯახიდან ვარ, ასეთი ისტორია გადახდა ჩემს ოჯახს - რა თქმა უნდა ჩემი შეხედულებები ჩამომიყალიბა - განსახვავებული, ვიდრე ჩემს ირგვლივ ადამიანებს ჰქონდათ; ამ ისტორიაზე, ქვეყნის ბედზე და დამაფიქრა უკვე ბავშვობიდან რა ხდებოდა. იმიტომ, რომ ჩემს ირგვლივ არა მარტო ჩემმა ოჯახმა, ნათესავებმაც და ბევრმა გაიზიარა ასეთი ბედი.
. . . მამიდა რომ ჩამოვიდა, ისე დაშინებული იყო! სულ ამბობდა: მე ჩემს გამო კი არა ვარ დაშინებული. იმიტომ, რომ თქვენ არ შეგხვდეთ რამე უსიამოვნება! ამიტომ დიდად არ ყვებოდა რა გადახდა იქ, იმ პირობებში სადაც იყო. მე ეს მხოლოდ იმ წიგნით უფრო გავიგე - ევგენია გინზბურგის წიგნით; როგორი საშინელებები გადაიტანეს. თვითონ არ უყვარდა. რომ ჩამოვიდა, არ ჰქონდა უფლება ცხოვრებისა თბილისში, რაღაცა პერიოდში და გორის უნივერსიტეტში [ასწავლიდა], გერმანისტი იყო სპეციალობით; რუსულ და გერმანულ ენებზე სახელმძღვნელოებიც აქვს გამოცემული . . . წერდა და სულ მოდიოდა ერთი და იგივე პასუხი - „Жив, здоров, скоро приедить“ - მამაზე, მაგალითად, ასეთი პასუხები იყო. ბაბუასი კი მოვიდა 45 წელში, რომ დაიღუპა; თავისით კი არ მოვიდა, მამიდამ რომ შეკითხვა გაგზავნა იმაზე პასუხად, რომ გარდაიცვალა ასეთ პირობებში. მამაზე კი, ვიდრე რეაბილიტაციის ტალღა დაიწყებოდა პირველი, 50-იანი წლების ბოლოს, მანამდე სულ ასეთი პასუხი მოდიოდა - „Жив, здоров, скоро приедить“, ასეთი ფორმულირებით.
[რეაბილიტაციის დოკუმენტები] იყო სტანდარტული, რაც ყველამ მიიღო -„რეაბილიტირებულია და მოხსნილი აქვს მსჯავრდება“ და რაღაც კომპენასაციაც კი მივიღეთ მაშინ, პატარა . . . მამიდას აღარავინ აღარ დარჩა ჩემს გარდა, თავზარდაცემული იყო და ამბობდა, რომ ნეტავი არ ჩამოვსულიყავიო. იმიტომ, რომ არ იცოდა, რომ მამაც დაჭერილია და ბაბუა რომ გარდაიცვალა ისიც. რომ ჩამოვიდა ასე განადგურებული, თავზარდაცემული იყო და ცდილობდა გაეგო, გაერკვია ამათი ბედი . . .
. . . მე მაინტერესებს ერთი მომენტი ძალიან, საქართველოს უახლესი ისტორიისათვის. ეს „ქართული კლუბი“ რომელიც ჩამოყალიბდა - იქ იყო ბევრი ახლაგაზრდა (მამიდასგან ვიცი), მაშინდელი მოწინავე ახალგაზრდობა თითქმის არალეგალურად იყრიდა თავს და მთელი ეს ჯგუფი დაიჭირეს და მე მაინტერესებს, თუ შესაძლებელია ნეტავ ამ ორგანოების [არქივებში] რომ ვნახო - ვინ იყვნენ ესენი. სასამართლოს პროცესი იმიტომ მაინტერესებს, რომ გამოვლინდეს - რა იყო? რატომ? რა ბრალდებოდათ მათ - გარდა იმ ფორმულირებისა, რომელიც ბოლოს დადგინდა, რომ აი - „ბურჟუაზიულ-ნაციონალისტური“ [ჯგუფი იყო].
. . . მე მახსოვს, მამიდა რომ მიდიოდა სახლში (ვიდრე ის დაინგრეოდა), აკრძალული რაკი ჰქონდა იქ ცხოვრება - აუცილებლად ვიღაცა დაადგებოდა ხოლმე თავზე. სხვათა შორის, გორშიდაც არ ჰქონდა [ცხოვრების უფლება] რაღაც 100 კილომეტრი იყო მგონი, მაგრამ ძალიან ახლო მეგობრებმა შეუწყეს ხელი, რომ გორის უნივერსიტეტში ლექციები ჰქონოდა და იქ იყო; ჩამოდიოდა ხოლმე კვირას ან შაბათს და ხანდახან სახლში ვერ მიდიოდა და თავის დეიდებთან იყო ხოლმე. მერე, სტალინის გარდაცვალების შემდეგ უფრო ლმობიერი სიტუაცია გახდა და მერე შეძლო დაბრუნება და პუშკინის ინსტიტუტში იყო გერმანული ენის ლექტორად.
. . . მართალი გითხრათ, ის ბავშვობა რომელიც 50-იან წლებზე უფრო [ქვემოთაა] კარგად არ მახოვს. მახსოვს მომენტები, მაგრამ ჩემი განწყობა არ მახსოვს ამ დროს. გარდა მაგისა, დედაჩემი ყვებოდა, რომ ერთი ბიცოლა ჰყავდა, რომელსაც ძალიან ეჯავრებოდა ეს მთავრობა და სულ იძახდა - როდის მოკვდება ეს ულვაშებიანიო! საბავშვო ბაღში რომ ვიყავი, მასწავლებელი რაღაც ლექსებს გვასწავლიდა მთავრობაზე. . . და მასწავლებელს ვუთხარი - მე ამას არ ვისწავლი! რატომო? იმიტომ, რომ - დავასახელე დედაჩემის ბიცოლა, ის ამბობს - რომ ასეა მდგომარეობა და თქვენ მეუბნებით - ასეა! . . . ის ქალი ისეთი კარგი გამოდგა, რომ საღამოს დედა წამოსაყვანად რომ მოვიდა - უთხრა; გააჩერეთ ეს ბავშვი, რამე უბედურებას არ გადაგყაროთო!
[იდეოლოგიურ აღზრდას] . . . როცა გონებრივად მოვმწიფდით ამას ხომ ყველაფერს ჩვენ ირონიულად ვუყურებდით?! ჩვენ ხომ ვიცოდით, რომ ეს არის ფორმალური მხარე - ჩვენ სხვა ცხოვრება გვქონდა - ამ ფრომალურ რაღაცას ასრულებდა ადამიანი; მე მაგალითად სკოლაში კი ვიყავი კომკავშირში, მაგრამ ინსტიტუტში რომ შევედი, უკვე აღარ გადავიტანე ის საბუთები და კომკავშირში აღარ აღმიდგენია . . . ამის უფლება გვქონდა, რაღაცნაირად - ეს უკვე 50-იანი წლების შემდეგ და ეს მე მაინცადამაინც არაფერში დამხვედრია წინ: ასპირანტურაშიდაც შევედი . . . მაგრამ ჩემზე წინ თაობას (უფროსებს ჩემზე) რატომღაც ასპირანტურაში შესვლის დროს ჰქონდათ რაღაც შეფერხებები . . .
. . . ბევრს მიაჩნდა, მაგალითად რაც მე არ მიმაჩნდა . . . მე ვიცნობ ბევრ ჩემს ბედის ქვეშ მყოფ ადამიანებს, რომლებიც რატომღაც იმით ამართლებდნენ ყველაფერ ამას (- აი, ეს საკვირველი მომენტი იყო!) - ადამიანები ამართლებდნენ ყველაფერ იმას რაც მოხდა. მხოლოდ იმ პუნქტს არ ამართლებდნენ, რომ - ეს მათზე იყო შეცდომა; და სხვებზე - ან იყვნენ „ანტი-ელემენტები“, ან რაღაც ამდაგვარი „არასაიმედო პირები“ - ალბათ იმიტომ! ხოლო, მათზე შეცდომა იყო, მათი მშობლების მიმართ შეცდომა იყო. ასეთი რა თქმა უნდა მე არ მქონია, არ ვიცი რატომ? ალბათ იმიტომ, რომ მამიდა ადრე დაბრუნდა და მე რაღაც საშუალება მომეცა . . . უფრო ახლოდან შემეხედა ამ ყველაფრისთვის და უფრო სხვაგვარი შეხედულებები მქონდა - მე მას განვიხილავდი, როგორც საერთო პრობლემის ერთ ნაწილს; ჩემი ოჯახის მდგომარეობას - როგორც საერთო სიტუაციის ერთ პატარა მომენტს . . .
შენიშვნა :რედაქტირებული.
არქივი
კოლექცია : ვერა ვარაზაშვილის კოლექცია
ორგანიზაცია : საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორია
კონტრიბუტორი : ვერა ვარაზაშვილი
ნომერი : PUBLIC ARCHIVE SOVLAB COLLECTION OF VERA VARAZASHVILI VIDEO 001 D STEREO 14 10 2011 V02
ენა :
ქართული
ტექნიკური ინფორმაცია
რესპონდენტი : ვერა ვარაზაშვილი
ინტერვიუერი : ირაკლი ხვადაგიანი
მემონტაჟე : ლევან ნაცვლიშვილი
Bps :
ხმოვანება : სტერეო
ოპერატორი : ლევან ნაცვლიშვილი
ფერი : ფერადი
გამოყენების პირობები
დოკუმენტების გამოყენება დასაშვებია არაკომერციული, საგანმანათლებლო და სამეცნიერო-კვლევითი მიზნებისათვის, წყაროს (არქივი, შემნახველი ორგანიზაცია, კოლექცია, კონტრიბუტორი, ავტორი) მითითების პირობით. აკრძალულია მასალების კომერციული მიზნით გამოყენება კანონიერ მფლობელთან შეთანხმების გარეშე. ყველა უფლება დაცულია, საქართველოს და საერთაშორისო კანონმდებლობით.
თემატური თეგები
ქართულ-გერმანული ლიტერატურული ურთიერთობები ,
-
დაგვიკავშირდით:
-
593 785901
© 1990 - 2014 Sov-Lab, All rights reserved
