2018-10-11
თავისუფლება - შინ და გარეთ

წარსულის გემო თუ ფერი, ეპოქის სიტლანქე თუ წახნაგები ინდივიდების ისტორიებში ჩანს, როგორც იტყვიან - „სტრიქონებს მიღმა“. ფოტო, წარწერა, წერილი, მოგონება შეუცდომლად ინახავს დროის ანაბეჭდებს, ლაქებს, ხაზებსა და კონტურებს. ჩვენ ვერასდროს დავინახავთ კონკრეტული პერიოდის შუქ-ჩრდილებს, თუ კონკრეტული ადამიანების სახეებს არ დავაკვირდებით, რომლებმაც ამ ისტორიაში გაიარეს (თუ ისტორიამ გაიარა მათში).


გერმანულ-ქართულ არქივზე მუშაობისას მარია ჰერცფელდი-ჯაჯანიძის ფოტო-ალბომს ვამუშავებდი. ამ გერმანელი ქალის ბიოგრაფია ერთი პატარა ამბავია მილიონობით უდანაშაულო მსხვერპლთა ნაცრისფერ მწკრივში, რომელთა თავზე საბჭოეთის მძიმე დოლაბის ქვა დატრიალდა, ერთი შეხედვით, ის თითქოს არაფრით განსხვავდება რეპრესირებულთა ურიცხვი ისტორიებისგან, მაგრამ სწორედ ამ ინდივიდუალური ისტორიების ხელის შეხებით შეგვიძლია დავინახოთ ტოტალიტარიზმის მთელი აბსურდი და სისასტიკე, რომელსაც ვერასდროს გვეტყვის სტალინისა თუ მისი ქვეშევრდომების მიერ ხელმოწერილი მშრალი დოკუმენტები, საგაზეთო სტატიები თუ დროის მითითებით შექმნილი დიდი საბჭოთა ენციკლოპედია.


მარია ჰერცფელდი-ჯაჯანიძე


მარია (მანია - როგორც მას ეძახდნენ) ჰერცფელდი პეტერბურგში დაიბადა, მშობლებს აგარაკი ჰქონდათ ფინეთში, უსიკირკაში, სადაც ხშირად ჩადიოდა. იქ იკრიბებოდა ყველა ნათესავი - დეიდიან-ბიძიან-ბიძაშვილებიანად. უზრუნველი ბავშვობა ჰქონდა, უსიკირკა სამუდამოდ ჩარჩა მის მეხსიერებაში, როგორც თეთრი სასახლე, სადაც სულ უნდოდა დაბრუნება. სიკვდილის წინაც მას იხსენებდა და ეგონა, რომ კიდევ ჩავიდოდა. შეიძლება, ეგონა, რომ ზურგით ნატარებ მძიმე ტვირთს იქ დატოვებდა.


მარია ჰერცფელდი-ჯაჯანიძე (მარცხნიდან მესამე) უსიკირკაში, ჰერცფელდების აგარაკზე.



პირველი მსოფლიო ომი რომ დაიწყო, მისი ოჯახი გერმანიაში გაასახლეს. 18 წლის გოგონას ახალი შესაძლებლობები გაეხსნა, კერამიკის შესწავლა დაიწყო. ძერწავდა, ხატავდა, ქარგავდა. აქ, ბერლინში შეხვდა მიშა ჯაჯანიძეს, რომელიც პირველი დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობის დაფინანსებით ბერლინში საინჟინრო საქმეს სწავლობდა. მიშა მისი ცხოვრების თანაგზავრი გახდა და როცა ის საქართველოში ჰესების მშენებლობაზე მიიწვიეს, უკანმოუხედავად გამოჰყვა. მიშას სხვადასხვა ევროპული ქვეყნიდან - იტალიიდან შვეიცარიიდან, თავად გერმანიაშიც ჰქონდა შემოთავაზებები, მაგრამ სამშობლოს მსახურება არჩია.

1931 წელს ჯერ მანია ჩამოვიდა საქართველოში და შემდეგ მიშაც დაბრუნდა. აქ შეეძინათ შვილი - ჯინა ჯაჯანიძე. მახუნცეთში ცხოვრობდნენ, ბარაკში. მიშა აწჰესის მშენებლობას ხელმძღვანელობდა. მანია პატარა ჯინას უვლიდა და ძერწავდა.


მარია ჰერცფელდი-ჯაჯანიძე.


ფოტოებზე ევროპულ ლანდშაფტებსა და ინტერიერებს ქართული საბჭოთა რეალობა ცვლის: ღარიბული ოთახი, კედელზე მირჭმულ ლურსმნებზე დაკიდებული ტანსაცმელი, სახელდახელოდ შეკოწიწებული ავეჯი. აღარც ტანსაცმელი აცვია ძველებურად მოდური და ძვირფასი, უბრალო ჩითის კაბა. აღარც ევროპული სილაღე მეგობრების წრეში. მხოლოდ კედლებზე გაკრული ნამუშევრები გვამცნობს, რომ მანია ისევ მუშაობს თავის ნაქარგებზე, კერამიკაზე, თიხაზე.


მარია ჰერცფელდი-ჯაჯანიძე, მიხეილ ჯაჯანიძე შვილთან, ჯინა ჯაჯანიძესთან ერთად მახუნცეთში.


ამ წლებს თავისი ცხოვრების უბედნიერეს წლებად მიიჩნევდაო - მიყვება მისი შვილიშვილი, ლალი ქუთათელაძე. ალბათ იმიტომ, რომ აქ ჰქონდა ოჯახური მყუდროება - მიშა, პატარა ჯინა და თვითონ. მერე თბილისში გადმოვიდნენ. ჭავჭავაძის გამზირზე მისცეს ბინა. თბილისში შიშის სუნი იდგა. ყოველდღე იგებდნენ, რომ ვიღაც „აიყვანეს“ - მეზობელი, თანამშრომელი, მეგობარი, უბრალო ნაცნობი. „იქნებ წავიდეთ გერმანიაში“ - უთქვამს მანიას, მაგრამ მიშას თავისი ქვეყანა არ ეთმობოდა, გაქცევა და დატოვება არ უნდოდა - „მე ამისთვის არ მასწავლეს, როცა ჩემს სამშობლოს უჭირს, გავიქცეო“ და დარჩნენ.

1937 წელს მათი ბინის კარზეც გაისმა საზარელი კაკუნი და მიშა წაიყვანეს. არანაირი ცნობა, არანაირი ამბავი აღარ მოსულა. მანია ყოველდღე ელოდა დაპატიმრებას და ერთხელ, როცა კიბეებზე მძიმე ჩექმების ბრაგუნი გაიგო, სწრაფად გამოაღო მეზობელი ბინის კარი და 5 წლის ჯინა კარის მეზობელ სუსანას თოხაძესთან შეაგდო. არ შემცდარა - ტყავისქურთუკიანები მასთან იყვნენ. სუსანას ქმარი უკვე „აყვანილი“ იყო. მიუხედავად შიშისა, ამ არაჩვეულებრივმა ქალმა პატარა გოგონა შეიფარა, ქუთაისში ბავშვის მამიდებს დაუკავშირდა და ჩააბარა. ვერა და ლიზა ჯაჯანიძეებმა ძმიშვილი ქუთაისში წაიყვანეს. ლიზამ ჯინა იშვილა, მიუხედავად იმისა, რომ ამისთვის სამსახურის დატოვება მოუწია. გოგონას მამიდებისგან სითბო და სიყვარული არ მოკლებია, მაგრამ შიშის ტრავმა სულ თავს ახსენებდა - როგორც ჯინას კლასელი იხსენებს, სკოლაში ჯინა კარებზე კაკუნს თუ გაიგონებდა, მაშინვე მერხის ქვეშ ძვრებოდა, ხან კარადაში იმალებოდა ან უკანმოუხედავად გარბოდაო.


მარია ჰერცფელდი-ჯაჯანიძე.


მანია ციხის საკანში იჯდა, რომ უეცრად იგრძნო, რომ რაღაც ძაფი გაწყდა. „Мишы больше нет!“ - უთქვამს. მართალი იყო. მიშაზე საბჭოთა სამართალი აღსრულდა. მანია კი ეტაპით პოტმის გზას გაუყენეს. „ხალხის მტრებით“ გაძეძგილი სასაქონლო ვაგონები პატარა სადურებზე ჩერდებოდა.“ - წერს თავის წიგნში, „დინების წინააღმდეგ“ მანიას ბანაკის მეგობარი, ფინელი ანა ესკური, - ვახტიორები ზოგჯერ კარებს აღებდნენ და ვაგონებში თოვლს ყრიდნენ. სადგურებზე ბევრი ხალხი იყო გამოსული. საცოდავი პატიმრები ვახტიორის მალულად ბაქანზე ასანთის კოლოფში ჩაკუჭულ პატარა ქაღალდის ნაგლეჯებს ყრიდნენ, რომლებშიც მათი მისამართები ეწერა. პატიმრებში იმედი ბჟუტავდა, რომ ვინმე ამ მისამართებზე წერილს გაგზავნიდა და ოჯახებს შეატყობინებდა, რომელი სადგური გაიარა დაგმანულმა მატარებელმა. როგორც ჩანს, ზოგიერთმა მაინც გარისკა და ამ მისამართზე წერილი გაგზავნა, რადგან მანიას ადგილ-სამყოფელი სწორედ ასე დაადგინეს მისმა მულებმა.

როცა მატარებელმა დანიშნულების ადგილს - მორდოვეთის ბანაკს, პოტმას მიაღწია, საქართველოდან გაგზავნილი „ტვირთი“ თოვლის უდაბნოში ჩამოცალეს. სამიათასამდე ტყვე ქალისგან შემდგარი პროცესია ფეხით კვალავდა გზას მუხლამდე თოვლში. მძიმე რკინის ჭიშკარი მცველებმა ძლივს შეხსნეს და ქალები უშველებელ მოედანზე აღმოჩნდნენ, რომელსაც გარს მაღალი ხის კედელი ეკრა, თავზე მავთულხლართებით. გამოფიტულმა თვალებმა მაინც შენიშნეს, რომ ოთხი საგუშაგო კოშკიდან შეიარაღებული გუშაგები გადმოსცქეროდნენ. მოედანი მეტი უსაფრთხოებისთვის ღრმა თხრილით იყო შემოსაზღვრული.

ბანაკში ხუთი ბარაკი, სასადილო, საავადმყოფო, სამრეცხაო-აბანო დაკიდევ ერთი მომცრო უფანჯრო შენობა იდგა - კარცერი. ჭიშკართან ახლოს ჩვეულებრივი სახლი ჩაედგათ ტერასით. ეს იყო ადმინისტრაციული კორპუსი. ქალები ბარაკებში შერეკეს, სადაც უფერო ცხელი ჩაი ნამდვილ ნეტარებად მოეჩვენათ. აბანოში დატოვეს თბილისიდან გამოყოლი ტანსაცმელი. მამაკაცის საცვლები, რომელიც თივით დატენილ ლეიბებზე დახვდათ, მშვიდად ამოიცვეს და აქვე დატოვეს საკუთარი ქალობის შეგრძნება. ამიერიდან ისინი მხოლოდ ნომრები იყვნენ, რომელთაც აღარაფერი არ გააჩნდათ, აღარც ოჯახი, აღარც სახლი, აღარც საქმე, აღარაფერი, რაც ადამიანად თავს აგრძნობინებდა. დარჩათ მხოლოდ ერთმანეთი, გასაცოდავებული, უსამართლობით გაოგნებული და გამწარებული.


მარია ჰერცფელდი-ჯაჯანიძის ნაქარგობა, "შრომა-გასწორების" ბანაკში.


დაიწყო უფერო დღეები მორდოვეთის უჟმურ მიწაზე, რომელიც ათ წლად გაიჭიმა. ათი წელი გაგრძელდა უშუქო, ყინვიანი ღამეები ციმბირის უკაცრიელ სივრცეებში, ყოველდღიური შიში მოსალოდნელი სიკვდილისა, რომელსაც საავადმყოფოს კარიდან მარხილით გაჰყავდა ხოლმე მორიგი დასჯილი „სამშობლოს მოღალატის ოჯახის წევრობისათვის“, ზამთრობით ბარაკში შემოღწეულ ყინულთან გამკლავება, როცა კედლები შიგნიდანაც კი ყინულის ფენით იფარებოდა და შემოსასვლელიც ნახევარ მეტრამდე ყინულს იკიდებდა, ძილის წინ ახლადშეძენილ მეგობრებთან ჩურჩულით მოყოლილი ამბები, ჯინას გამოგზავნილ ფოტოებზე ორიოდ სიტყვა: დედას ჯინასაგან და გამყინავი სიცივე უსამართლობის, ძალადობის, უსუსურობისა და უუფლებობის. მისი დანაშაული აბსურდულ ფრაზაში, სულ სამ სიტყვაში იყო ჩატეული - ხალხის მტრის ცოლი.

ნინა ესკური იხსენებს, რომ ერთხელ მანია და მისი მეგობარი პოლი კომენდანტთან დაიბარეს, რაც ყოველთვის ავისმომასწავებელი იყო. თუმცა ამჟამად საშინელი წინათგრძნობა არ გამართლდა. დაბარების მიზეზი ის იყო, რომ მანიას მულებმა ჩამოაკითხეს. მართალია, ლიზას და ვერას რძლის ნახვის უფლება არ მისცეს, მაგრამ მანიამ ყველაზე დიდი საჩუქარი მიიღო - წერილი, რომელიც ჯინას ამბავს იტყობინებოდა და ქუთაისიდან ჩამოტანილი „პერედაჩა“ - თაფლი, პური, ჩაი, ყავა, შაქარი, ღორის ქონი და სურნელოვანი საპონი. ნამდვილი ზეიმი იყო, როცა მეგობრებმა ამ საპნით თავის დაბანის ნებართვა აიღეს და მაინიასთან ერთად ივახშმეს.


მარია ჰერცფელდი-ჯაჯანიძე (შუაში) და მისი მულები - ვერა ( ვენერა) მარცხნივ და ელისაბედ (ლიზა) ჯაჯანიძეები.


სიკვდილის შიში არაერთხელ აგემეს. ერთხელ, გამთენიისას ბარაკიდან რამდენიმე ათეული ქალი გამოიყვანეს, მათ შორის, მანიაც და გამოუცხადეს, რომ ტყეში უნდა წაიყვანონ. წასაყვანებსაც და დარჩენილებსაც ეს სასიკვდილო განაჩენად ენიშნათ. „გვეგონა, რომ დასახვრეტად მივყავდით, ყველანი ვტიროდით, ერთმანეთს ვემშვიდობებოდით და როცა მანქანებში ჩაგვყარეს, ტყეში მისულებს სასიხარულო ამბავი დაგვხვდა - საჩეხად ვყავდით თურმე მიყვანილები“. ღაპაღუპით სდიოდა სიხარულის ცრემლები სათუთად აღზრდილ მანიას - მის ქარგვა-ძერწვას ნაჩვევ ხელებს ახლა ციმბირის უღრანებში შეშა უნდა ეჩეხა, მაგრამ ეს სიცოცხლის ნებართვა იყო.

რამ გააძლებინა ეს ჯოჯოხეთური წლები? ამბობდა, რომ ეს მისი იქ შეძენილი მეგობრები იყვნენ, ერთნაირი წარსული, ერთნაირი ინტერესები ჰქონდათ, ევროპული აღზრდა-განათლება. ერთნაირმა ხვედრმა კიდევ უფრო დაახლოვა და პოტმის საზარელ ბარაკებში დაწყებული მეგობრობა ბოლომდე გაჰყვათ.


დაბრუნებულს ჯინა 16 წლის დახვდა. გაუცხოებამ კარგა ხანს გასტანა. მათ ხომ ერთად არ გადაუტანიათ ის ემოციები, რაც ბავშვობას ახლავს თან - დაცემისას გადატყავებული მუხლის დედის კალთაში ჩაყუჩება, სიცხიანი შუბლის დედის ტუჩებით გაგრილება, მრუდე თუ სწორი საქციელის დედის თვალებში ტკივილად თუ შუქად არეკლვა. როდის-როდის გალღვა ის დისტანცია, იძულებითმა გახლეჩვამ რომ ჩამოაგდო მათ შორის.

კარგა ხანი მანიას თბილისში ცხოვრების უფლება არ ჰქონდა. მერე ნება დართეს და ბინაც მისცეს. 55-ში ქაღალდის ნაგლეჯზე რუსულად აკრეფილი რეაბილიტაციის ცნობა მოუვიდა:


Решение Особого совещания при НКВД СССР от 7 января 1938 года в отношении ДЖАДЖАНИДЗЕ М.Р. отменено, дело о ней прекращено и ДЖАДЖАНИДЗЕ полностью реабилитирована. ВРИО ПРЕДСЕДАТЕЛЯ ВТ ЗАКВО ПОЛКОВНИК ЮСТИЦИИ - /ЛАТЫШЕВ/.




56-ში კი მიშაც „გაამართლეს“:

Дело по обвинению ДЖАДЖАНИДЗЕ Михаила Германовича пересмотрно Военной Коллегией Верховного Суда СССР 19 мая 1956 года.

Приговор Военной Коллегии от 2 октября 1937 года в отношении ДЖАДЖАНИДЗЕ Михаила Германовича по вновь открывшимся обстоятельствам отменен и дело за отсутсвием состава преступления прекращено.

ПРЕДСЕДАТЕЛЬСТВУЮЩИЙ СУДЕБНОГО СОСТАВА ВОЕННОЙ КОЛЛЕГИИ ВЕРХОВНОГО СУДА СССР

ПОЛКОВНИК ЮСТИЦИИ - /ЛИХАЧЕВ/.



რკინის ხელმა წყალობა გადმოუდგო, თითქოს ამ უხარისხო ქაღალდის ნაგლეჯებს შეეძლო, გაემთელებინა მისი დაგლეჯილი ცხოვრება, რომლის თავიდან აკინძვა ისევ თვითონ დაიწყო. ნელ-ნელა გადასახლებიდან დაბრუნდნენ იქაური გერმანელი და ფინელი მეგობრები, ახლებიც შეიძინა. იკრიბებოდნენ ადვენტებზე, შობაზე და პატარა დღესასწაულებს იწყობდნენ - აქ კითხულობდა გამოთქმით თავის ნაწარმოებებს გივი მარგველაშვილი. ეს იყო პატარა ვირტუალური თვისუფლების კუნძული, რომელიც ამ ვეებერთელა გაუგებრობის ოკეანეში თავის გადასარჩენად შექმნეს. „თავისუფლება არასდროს არაა შენს გარეთ, - ასწავლიდა მანია თავის შვილიშვილებს, - ის შენშია“.


მარია ჰერცფელდი-ჯაჯანიძე , ზუზი ქუინე, ლენე თოფურიძე, ლიდა ფანჯიკიძე, ლუცი ქურდიანი, ლოტე ნიჟარაძე, ნინა კვაჭაძე (იგივე ანა ესკურე).


დათბობის პოლიტიკა რომ დაიწყო, მანიას უფლება მისცეს გერმანიაში წასულიყო დისა და ნათესავების მოსანახულებლად. შეეძლო დარჩენილიყო და სამუდამოდ დაევიწყებინა ქვეყანა, რომელმაც ამდენი ტკივილი მიაყენა, მაგრამ ის არ დარჩა. არ უთქვამს, რატომ. იქნებ არ ეთმობოდა თავისი ოჯახი, ან იქნებ თავისი მიშა, რომელიც აქ, ამ მიწაში ეგულებოდა, ან იქნებ თავის ცხოვრებას მაინც აქ ხედავდა, ამ გასრესილ, მაგრამ მაინც „მის“ ქვეყანაში, რომელიც მისი ისტორიის ნაწილად იქცა და თავადაც იქცა მის ისტორიად.

მანია ღრმად მოხუცი გარდაიცვალა. თითქმის ცნობაწართმეული დაჟინებით ეკითხებოდა შვილსა და შვილიშვილებს: მამა წაიყვანეს? არავინ იცის, ვის გულისხმობდა მამაში - თავის ქმარს, რომლის უკვალოდ გაქრობის ტრაგედია ბოლომდე აწვალებდა, თუ ოჯახის რომელიმე წევრს, რომლის დაპატიმრების შიში არ ასვენებდა.

სახლში ყველგან მისი გამოძეწილი ფიგურები, ლარნაკები, მისი ნაქარგები და ნახატებია - ზოგი გერმანიაში, ზოგიც - აქ, საქართველოში ნაკეთები, ბანაკში მოქარგული ტილოებიც აქაა - მანიას დამსხვრეული ცხოვრებიდან დარჩენილი ნატეხები.




სხვა ბლოგები
კალენდულა და ლურჯი ღილი
2018-09-29
...
ამბავი ჩემი წინაპრებისა
2018-08-06
ყველას ნახვა