ბერლინის ხსენებაზე, ბევრს, ალბათ, ქალაქის დინამიური, ცოცხალი, ახალგაზრდული და მრავალფეროვანი ცხოვრების რიტმი გვახსენდება, უამრავი საინტერესო ღირსშესანიშნაობით. ქალაქის უნიკალურობას სწორედ მისი გარემო, ისტორიული და კულტურული ძეგლების სიმრავლე ქმნის; ბრანდერბურგის კარიბჭე, რაიხსტაგი, ჰოლოკოსტის მსხვერპლთა მემორიალი, მუზეუმების კუნძული, ელექტრონული მუსიკის „მექად“ წოდებული „ბერგჰაინი“ და სხვა მუსიკალური კლუბები, ფლი-მარკეტები და სხვა. ეს არასრული ჩამონათვალია იმ საინტერესო ადგილებისა, რომლებსაც ბერლინში შეგიძლიათ ესტუმროთ.

თუმცა, მკითხველის ყურადღებას, ამ ეტაპზე, ერთი შეხედვით არც ისე პოპულარულ მუზეუმებს მივაპყრობ, რომლებიც ქვეყნის სოციალისტურ წარსულს, კერძოდ, გერმანიის დემოკრატიულ რესპუბლიკას და გერმანიის სოციალისტური ერთიანობის პარტიის დიქტატურას შეეხება. ბერლინში პირველად სტუმრობისას, სწორედ ამ მუზეუმებში მოვხვდი, როდესაც „ერაზმუსის“ გაცვლითი პროგრამის ფარგლებში ერთ-ერთი სემინარის ლექტორმა სტუდენტები ბერლინის „ჰოენშონჰაუზენის“ (Berlin-Hohenschönhausen) და „გდრ-ის მუზეუმის“ (DDR Museum) სანახავად წამოგვიყვანა. სწორედ, აქ აღმოვაჩინე ის ახალი სამუზეუმო კონცეფციები და საგამოფენო მიდგომები, რომლებმაც შემდგომ ჩემი დაინტერესება გამოიწვია სამუზეუმო სივრცეში მეხსიერების პოლიტიკის განხორციელების საკითხებით. სამშობლოში დაბრუნების შემდეგ, უკვე განსხავებულად, უფრო კრიტიკული თვალით შევაფასე მსგავსი თემატიკის მუზეუმები საქართველოში; მას მერე აქტიურად ვარ ჩართული სწორედ მეხსიერების სამუზეუმო პოლიტიკის საკითხების შესწავლაში; წარმოდგენილი ბლოგიც, საქართველოსა და გერმანიაში მეხსიერების პოლიტიკის განხორციელებას და იმმუზეუმების შედარებას ეძღვნება, რომლებიც კომუნისტური წარსულზე მუშაობენ.

მე-19 საუკუნეში იწყება მუზეუმების დღევანდელი სახით ჩამოყალიბების და ინსტიტუციონალიზაციის პროცესი. თავდაპირველად, გაიხსნა ხელოვნების და ტექნიკის მუზეუმები. აქვე უნდა აღვნიშნოთ, რომ თანამედროვე გაგებით მუზეუმის შექმნა, ნაციონალიზმის მოდერნისტული თეორიის თანახმად, ერების შექმნის ეპოქას ემთხვევა. მუზეუმის დაარსებას მე-19 საუკუნის გერმანიაში დიდი პოლიტიკური მნიშვნელობა ჰქონდა. თავდაპირველად გახსნილ ტექნიკის მუზეუმში წარმოდგენილი იყო გერმანელი ერის ტექნიკური მიღწევები და აქ ერთი ერის წარმატებების, დაგროვილი კულტურული და ტექნიკური მიღწევების მატერიალური გამოხატულება აისახა; ეს იყო ერთგვარი ეროვნული სიამაყის გამოხატულება, რომელსაც რიგითი დამთვალიერებელი საკუთარი ეროვნული კუთვნილებით უნდა აღეფრთოვანებინა. შესაბამისად, მუზეუმს თავისი წვლილი უნდა შეეტანა ეროვნული იდენტობის ფორმირების საკითხშიც. გერმანული მუზეუმები ამ ფუნქციას მეორე მსოფლიო ომის დასრულებამდე ასრულებდნენ. მეორე მსოფლიო ომში მარცხის შემდეგ კი, საზოგადოება ახალი გამოწვევის წინაშე დადგა. ერთი მხრივ, შეიცვალა ეროვნული იდენტობის გაგება, ხოლო, მეორე მხრივ, ჰიტლერის მიერ ერის ცნების და ეროვნული იდენტობის ბოროტად გამოყენებამ საჭირო გახადა ცვლილებები, მათ შორის, მუზეუმების ფუნქციონირებასა და შინაარსობრივ ნაწილში.

მუზეუმების მთავარი დანიშნულებაა შეგროვება, შენახვა, გამოფენა და გადაცემა. პირველი სამი კომპონენტი კითხვის ნიშნის ქვეშ არ დგება, ხოლო მეოთხე კომპონენტი მუდმივი დისკუსიის საგანია. განსხვავებით ტექნიკის ან ხელოვნების მუზეუმებისგან, ისტორიის მუზეუმებისთვის, რომლებიც ამავდროულად პოლიტიკური განათლების ადგილებს წარმოადგენენ, სწორედ ეს მეოთხე კომპონენტია ყველაზე მნიშნველოვანი, ანუ რა, როგორ და რატომ გადასცეს დამთვალიერებელს.[1]

ისტორიის თანამედროვე მუზეუმებს გერმანიაში შემდეგი კრიტერიუმები უძღვის წინაპირობად: მულტიპერსპექტიულობა, რაც მუზეუმში ისტორიის სხვადასხვა ინტერპრეტაციის ჩვენებას გულისხმობს; ადამიანის უფლებები, დემოკრატია და სამართლიანი სახელმწიფო, რასაც დღევანდელი ევროპული საზოგადოება ეფუძნება. იგი გულისხმობს დემოკრატიას, როგორც ღირებულებას და სახელმწიფოს მართვის მოდელს, სასამართლოს, აღმასრულებელ და საკანონმდებლო შტოებს. ამ სამი პრინციპის გათვალისწინებით იქმნება ხანგრძლივი და დროებითი გამოფენები ისტორიის მუზეუმებში.

ისტორიის მუზეუმებს თავიანთი ფუნქციით, განსხვავებით ხელოვნების მუზეუმებისგან, სულ სხვა მისია აკისრია. ისტორიის მუზეუმის დანიშნულების და შინაარსის შესახებ მიმდინარე მსჯელობების შემდეგ, ისტორიკოსები, კულტურის მკვლევარები და მუზეუმის თანამშრომლები (მუზეუმის დიდაქტიკოსები) მივიდნენ დასკვნამდე, რომ ისტორიის მუზეუმი არ არის მხოლოდ თვალის ტკბობისთვის განკუთვნილი ადგილი, არამედ, ეს არის სივრცე, რომელმაც უნდა გვიბიძგოს მეტი შემეცნებისკენ, კითხვების დასმისკენ. ანუ არავითარ შემთხვევაში არ უნდა დაგვაკმაყოფილოს იქ წარმოდგენილმა წარსულის თხრობამ. ისტორიის მუზეუმი არ უნდა გვთავაზობდეს ერთადერთ „ჭეშმარიტ“ ხედვას, არამედ უნდა უტოვებდეს დამთვალიერებელს სივრცეს დამოუკიდებელი ინტერპრეტაციისთვის და აძლევდეს საშუალებას, თავად გააკეთოს დასკვნები ამა თუ იმ მოვლენასთან დაკავშირებით. სწორედ, ასეთ მიდგომას ეწოდება „მულტიპერსპექტიულობა“; ანუ ისტორიის მრავალმხრივი თხრობა და წარმოჩენა, რაც გერმანიაში ისტორიის სამუზეუმე გამოფენების და კონცეფციების ერთ-ერთი მთავარი ქვაკუთხედია.

მეხსიერების პოლიტიკის თემა დეტალურადაა შესწავლილი გერმანულ სამეცნიერო ლიტერატურაში. პირველ რიგში, უნდა ვახსენო ამ თეორიის ერთ-ერთი მთავარი წარმომადგენელი, იან ასმანი, რომელსაც ეკუთვნის წიგნი „კულტურული მეხსიერება“. იან ასმანი თავის ნაშრომში გვთავაზობს თეორიას, სადაც ის მეხსიერების ფენომენს ორ ნაწილად ყოფს, კერძოდ, კულტურულ და კომუნიკაციურ მეხსიერებად. კომუნიკაციურ მეხსიერებას ის უწოდებს ყოველდღიურ, ყოფით მეხსიერებას, რომელიც დაფუძნებულია პიროვნების პირად გამოცდილებაზე. მას, როგორც პატარა ჯგუფის წევრს (ვგულისხმობ ამ შემთხვევაში ოჯახს), გადაეცემა მისი უფროსი თაობის მეხსიერება და ეს მეხსიერება, მოგონება, ნარჩუნდება ოთხი თაობის, დაახლოებით 80-100 წლის, მანძილზე, რის შემდეგაც ის ნელ-ნელა ქრება.

რაც შეეხება კულტურულ მეხსიერებას, მას არ აქვს დროითი შეზღუდულობა, მას გააჩნია უწყვეტი დროითი ჯაჭვი, იწყება მითოლოგიური წარსულიდან და გრძელდება დღევანდელობამდე. კულტურულ მეხსიერებას აქვს ინსტიტუციონალური ხასიათი, რაც მის სიმყარეს განაპირობებს. სწორედ, კულტურული მეხსიერებაა ის სიმბოლური ქვაკუთხედი, რაზეც ერის/ნაციონალობის იდეა დგას. მისი ინსტიტუციონალური ხასიათი გამოიხატება იმაში, რომ ეს მეხსიერება იქმნება და გადაეცემა თაობიდან თაობას სხვადასხვა დაწესებულებების/ადგილების მეშვეობით, რომელთა შორისაცაა სკოლა, მუზეუმი და ა.შ. ასევე, ის ყალიბდება ისტორიის სახელმძღვანელოებში, სკოლის წიგნებში და საზოგადოებას მიეწოდება მედიის, წიგნების, მუზეუმების, ქანდაკებების, ქუჩებისა და იუბილეების საშუალებით. ამ მედიუმების გამოყენებით კი სახელმწიფო ცდილობს შექმნას ეროვნული იდენტობა. თუმცა, ეს იმას არ ნიშნავს, რომ მხოლოდ სახელწმიფოს აქვს ექსკლუზივი აღნიშნულ პროცესებზე; პირიქით, ხშირად პროცესები სწორედ საზოგადოებრივი აქტიურობის შედეგად წარმოიშობა და ვითარდება; სახელწმიფოს კი ენიჭება მნიშვნელოვანი როლი მისი განხორციელების საქმეში და არა მონოპოლია, როგორც ეს ტოტალიტარულ რეჟიმებშია ხდება ხოლმე, რის შედეგადაც ვიღებთ კონტროლირებულ მედიას, კულტურის ცენზურას, იდეოლოგიზირებულ სწავლებას და ა.შ.

რაც შეეხება ზემოთ ნახსენებ მუზეუმებს, ისინი კულტურული მეხსიერების ერთ-ერთ მედიუმს წარმოადგენენ და განსხვავებული მიდგომებით მუშაობენ.

მაგ. გდრ-ის მუზეუმი ბერლინში, მდინარე შპრეეზე, მდებარეობს. აქ ნახავთ გაცოცხლებულ სოციალისტურ წარსულს თავისი ესთეტიკითა და იმ პერიოდისთვის დამახასიათებელი ექსპონატებით. ერთი მხრივ, გამოფენა ცდილობს იყოს კრიტიკული, ხოლო, მეორე მხრივ, რადგან ეს კერძო მუზეუმია, აქვს ლავირების მეტი საშუალება და, რა თქმა უნდა, არის მომხმარებელზე გათვლილი. მაგ. ის გარკვეული ექსპონატებით „ნოსტალგიურ“ განწყობებს აღვიძებს გდრ-ის მიმართ, რაც ისტორიკოსების მხრიდან მუდმივი კრიტიკის საგანია. აქ ასევე ნახავთ მანქანა „ტრაბის“, რომელიც, გდრ-ის სიმბოლოა.[2] თანამედროვე ტექნოლოგიებით საქარე მინა ეკრანად არის ქცეული, რომლის მეშვეობითაც „ტრაბი“ დამთვალიერებელს აღმოსავლეთ ბერლინის ქუჩებში დაასეირნებს. ასევე, მარკეტინგული გათვლაა, ნუდისტური მოძრაობისთვის გამოყოფილი დიდი სტენდი, რაც არც ისე ფართომასშტაბიანი მოძრაობა იყო იმის ფონზე, თუ რა ადგილიც უკავია მას სამუზეუმე სივრცეში. ამას გარდა, წარსულის კრიტიკული გააზრების მხრივ, აქ არის წარმოდგენილი თამაში, რომელშიც თქვენ ქარხნის დირექტორი ხართ და „ზემოდან“ იღებთ დირექტივას, რომ ქარხანამ, პირობითად, 10 000 ერთეულით მეტი ნივთი უნდა აწარმოოს, რაც შეუძლებელია 8 საათიანი სამუშაო დროის პირობებში. თქვენ გაქვთ ორი ვარიანტი: ან გაითვალისწინოთ დასაქმებულთა აზრი, რის გამოც ვერ შეასრულებთ ამოცანას, ან გაითვალისწინოთ „ზემოდან“ გამოგზავნილი დირექტივა, რითაც გამოიწვევთ დასაქმებულთა უკმაყოფილებას. აქედან რამდენიმე დეტალს ვიგებთ, პირველი, ის, რომ გდრ-ში მუშებს ჰქონდათ გაფიცვის უფლება და, მეორე, -ის რეალობა, რომელშიც საწარმოების დირექტორებსა და მუშებს უწევდათ ლავირება.

გდრ-ს მუზეუმი ბერლინში

„ბერლინ ჰოენშონჰაუზენი“ არის ყოფილი საპატიმრო, სადაც ადამიანებს ძირითადად პოლიტიკური ნიშნით უსწორდებოდნენ. ნებისმიერ კომუნისტური რეჟიმის მიმართ ოდნავ მაინც კრიტიკულად განწყობილ მოქალაქეს აპატიმრებდნენ და შემდგომ სხვადასხვა მეთოდით აწამებდნენ, მათ შორის იყო კარცერში ჩასმა, ყოველ დღე დილა-საღამოს წვერის ზომის შემოწმება (ხელის ატარებით სახეზე), საკანში მოულოდნელად შევარდნა, ღამე გაღვიძება და ა.შ. ჰოჰენშონჰაუზენის მუზეუმი, შეიძლება ტრადიციული ტიპის მუზეუმად ჩაითვალოს. იგი გამოირჩევა ერთი საინტერესო დეტალით, კერძოდ, აქ გიდობას ყოფილი პოლიტპატიმრები გიწევენ. ეს საკითხი დღემდე საკამათოა აკადემიურ წრეებში. ერთი მხარე ფიქრობს, რომ ყოფილი პოლიტპატიმრის (თუნდაც, კარგად გადამზადებული) მიერ ჩატარებული ტური ვერ იქნება სუბიექტური განცდებისგან თავისუფალი და, შესაბამისად, - ობიექტური; მეორე მხარე ფიქრობს, რომ სუბიექტურობა, პირიქით, კარგია იმ ეპოქის გასაცოცხლებლად და ასახსნელად, თუ რას ნიშნავდა ყოფილიყავი პოლიტპატიმარი. გიდების შესაბამისი გადამზადება, ინსტრუქციები და გაწერილი ამოცანები კი გიდებს მაინც იცავს სუბიექტივიზმისგან. მუზეუმის დიდაქტიკური სამუშაო ძირითადად მიმართულია ახალგაზრდებსა და სკოლის მოსწავლეებისკენ, ხოლო მისი მთავარი ამოცანაა, გააჩინოს კითხვა, თუ რას გავაკეთებდი მე იმ დროს სისტემის ნაწილი რო ვყოფილიყავი,როგორ დავიცავდი დემოკრატიულ ღირებულებებს?

ბერლინი, ჰოჰენშონჰაუზენი

ამ კუთხით საინტერესოა გამოვყოთ კიდევ ერთი მუზეუმი „ანდრეასშტრასე“ (Andreasstraße, ქალაქ ერფურტში, გერმანია), რომელიც არის გერმანული უშიშროების ყოფილი საპატიმრო, დროებით პატიმრობის იზოლატორი, სადაც მიმდინარეობდა დაკითხვები). წარსულისთვის დამახასიათებელი ტიპური მოვლენები აქ წარმოდგენილია კომიქსის სახით, რომელსაც ორი დასასრული აქვს. ეს კომიქსი ცდილობს წინ წამოწიოს არჩევანის მრავალფეროვნების თემა. ერთი კომიქსი ახალგაზრდა მხატვარ ქალზეა, რომელიც ხატავს იმას, რაც უნდა და ცხოვრობს იმ ცხოვრებით, რომელიც მას მოსწონს. თანამედროვე გადასახედიდან ეს ძალიან მარტივი აღსაქმელია და შეიძლება ვერ გავიგოთ, თუ რაშია პრობლემა. კომიქსის ერთი ნაწილი არის ჩაბნელებული, ამ ნაწილში მეზობელი მას დააბეზღებს პოლიციაში. პოლიცია აფრთხილებს ახალგაზრდა მხატვარს, რომ მისი ცხოვრების სტილი არ შეესაბამება გდრ-ის მოქალაქის ცხოვრების სტილს და მისი ნამუშევრები არ ასახავს რეალობას. გადაწყვეტილების მიღება შეუძლია სტუმარს, გაითვალისწინებს ის პოლიციის „რჩევას“ თუ გააგრძელებს ისე ცხოვრებას და ხატვას, როგორც მას უნდა. აქ სტუმარი უშუალო მონაწილე ხდება იმ დროში მიმდინარე მოვლენების, რომელშიც ეს პატარა ისტორია ვითარდება და მას უწევს გადაწყვიტოს მხატვრის ბედი, რომელიც არჩეული დასასრულის შესაბამისია:პატიმრობა ან დიდება, დიდება, რომელიც მას საკუთარ იდენტობის, საკუთარ პრინციპების ხარჯზე ერგო.

შეჯამების სახით, შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ეს ინტერაქციული თამაში და კომიქსი კარგად გვაჩვენებს იმ ატმოსფეროს, იმ განწყობებს, რომელიც არსებობდა გდრ-ში, რაც გამოიხატებოდა კონტროლსა და არჩევანის თავისუფლების შეზღუდულობაში. ხოლო კითხვა, თუ ვინ იყო სისტემის თანამონაწილე, ვინ იყო სისტემის შემოქმედი, ან მსხვერპლი, უკვე სტუმრის გადაწყვეტილებაზეა დამოკიდებული. რა თქმა უნდა, გამოფენა, თავის მხრივ, ბევრად მრავალფეროვანია, თავისი ავთენტურობით, ადგილმდებარეობიდან დაწყებული, გამოფენილი ნივთებით დასრულებული და გვიყვება ისტორიას, თუ როგორ იჭერდნენ ადამიანებს გერმანიის ერთიანობის პარტიის დიქტატურის ქვეშ, როგორ უწევდნენ ეს ადამიანების წინააღმდეგობას სისტემას და/ან როგორ ხდებოდნენ ამ სისტემის ნაწილი. მუზეუმები გვიყვება ისტორიებს ქრონოლოგიურად და გვაჩვენებს იმ გზას, რომელსაც გადიოდნენ ადამიანები თავისუფლებისკენ მიმავალ გზაზე. ამ კუთხით მსხვერპლთა ნარატივი წინა პლანზეა წამოწეული, მაგრამ, ამავე დროს, ნაჩვენებია საკითხის კომპლექსურობა, იმ მხრივ, რომ მსხვერპლი იმავდროულად შეიძლება დამნაშავეც ყოფილიყო. ამ მიდგომით მუზეუმები გვაჩვენებენ, რომ ისტორიას ერთგვაროვნად, მხოლოდ ერთი კუთხით ვერ განიხილავ, რომ თითოეული ადამიანის არჩევანის უკან, მისი ინდივიდუალური ისტორია დგას და, სწორედ, ამ კომპლექსურობის და მრავალმხრივი პერსპექტივის წარმოჩენის გარეშე წარსულის (ეპოქის) სულის გაგება (Zeitgeist) მხოლოდ სტერეოტიპებით და კლიშეებით სავსე იქნება.

ვიდრე შემდგომ თავზე გადავიდოდეთ, მინდა აღვნიშნო, რომ განხილული მუზეუმებიდან ორი მათგანი სახელმწიფო მუზეუმია (Andreasstraße, Berlin-Hohenschönhausen), ხოლო DDR-Museum Berlin - კერძო.

ბლოგის ამ ნაწილში კი მინდა გაგაცნოთ ქართული მუზეუმები, რომლებშიც საბჭოთა პერიოდია თემატიზირებული. ესენია: სტალინის მუზეუმი გორში და ოკუპაციის მუზეუმი თბილისში (ეროვნული მუზეუმის ნაწილი). ოფიციალურად ორივე მუზეუმი დღეს სახელმწიფოს (სტალინის მუზეუმი მუნიციპალურ დონეზე) დაქვემდებარებაშია. სტალინის მუზეუმის ექსპოზიცია, რომელიც დღევანდელის სახით 1979 წელს ჩამოყალიბდა, არის ტიპიური პროპაგანდისტული მუზეუმი, რომელიც თავიდან ბოლომდე ეძღვნება სტალინის ცხოვრებას და განადიდებს მას. მუზეუმის შენობა ნეოკლასიკური არქიტექტურის ტიპს ეკუთვნის, რომელიც სასახლეს მოგვაგონებს. შესვლისთანავე დავინახავთ კიბის თავში, წითელი ხალიჩის ბოლოში მდგომ სტალინს, რომელიც თითქოს გვესალმება და მიგვიძღვება თავის სასახლეში. აქ სტალინი წარმოჩენილია, როგორც დიდი ბელადი, მისი ახალგაზრდული წლებიდან გარდაცვალებამდე. მუზეუმი ე.წ. „Pinwand“ სისტემას ეფუძნება, ანუ ძირითად გვხდება სურათები, რომლებსაც მოყვება აღწერები, ხოლო ეს ყველაფერი ზოგიერთ საგამოფენო სივრცეში გაფორმებულია ქართული ხალხური ელემენტებით, რაც მის ეროვნებას/ეთნიკურობას უსვამს ხაზს,]. გარდა ამისა, ერთი დიდი სივრცე უკავია მეორე მსოფლიო ომში („დიდ სამამულო ომში“) გამარჯვებას. ხოლო, დასასრულს, თქვენ აღმოჩნდებით წითელ, მრგვალ, ოთახში, რომლის შუაში სტალინის გარდაცვალების ნიღაბია მოთავსებული, სივრცე ისე მოწყობილი, რომ თქვენ რიტუალურად გიწევთ შემოუაროთ წრე „ბელადს“ და, თითქოს, ამით უკანასკნელი პატივი მიაგოთ მას. საინტერესოა ის ფაქტი, რომ მუზეუმში ვერ ნახავთ ვერც ერთ დეტალს, რომელიც სტალინის პიროვნებას კრიტიკულად წარმოაჩენს. აქვე აღსანიშნავია ერთი პატარა ოთახი კიბის მარჯვნივ, რომელსაც ჯერ არ აქვს მინიჭებული კონკრეტული დანიშნულება, თუმცა მას „რეპრესიების ოთახს“ უწოდებენ. რთულია გაიგოთ, ეს სტალინის მიერ რეპრესირებულთა საკანია, თუ თვითონ სტალინის საკანი, რომელშიც მან გადასახლების წლები გაატარა.

მუზეუმში შესულს აღფრთოვანება გეუფლებათ. ეს ემოციის გადაცემის ის ხერხია, რომელსაც საბჭოთა კავშირში მიმართავდნენ საბჭოთა დღესასწაულების დაგეგმვისა და განხორციელებისას. ეს თემა შენიშნეს და კრიტიკულად წარმოადგინეს გერმანულ მუზეუმებში. თუმცა, პირველად ეს მოვლენა განიხილეს ფაშისტური გერმანიის მაგალითზე; ძალაუფლებით აღფრთოვანება (რაც ძირითადად ნაცისტური პერიოდის გამოცდილებიდანაა აღებული), სიმეტრიული ფორმები, არქიტექტურა, წესრიგი და ა.შ. ეს არის ადამიანების დამოკიდებულება რეჟიმთან, მისით აღფრთოვანება და ამ აღფრთოვანების მიღმა იმ დანაშაულებზე თვალის დახუჭვა, რომლებიც ამ რეჟიმების ფარგლებში ხდებოდა. ამ კუთხით საინტერესოა ის ფაქტი, რომ მაგალითად სტალინი ბერლინის ჰოენშონჰაუზენის ერთ-ერთ დროებით გამოფენაზე (2018 წელი იანვარი-თებერვალი) „წითელი ღმერთი“[3] მისი ახალგაზრდობის პერიოდიდანვეა წარმოდგენილი, როგორც ახალგაზრდა, სიმპათიური და განათლებული მამაკაცი, რომელსაც ჰქონდა ქარიზმა, სხვისი დარწმუნების უნარი, შეეძლო ნდობის მოპოვება და, ამის პარალელურად, დამთვალიერებელი ხედავს მის მიერ ჩადენილ დანაშაულებს. ამით კურატორი ცდილობს დაგვანახოს საკითხის სირთულე, რომელშიც მარტივად ვეღარ გაიშვერ ხელს „დამნაშავისკენ“, განსაკუთრებით, იმის გათვალისწინებით, თუ როგორ მუშაობდა პროპაგანდა ამ პერიოდში. საჯარო სივრცეში თითქმის არავის შეეძლო რეპრესიებზე საუბარი, ისევე როგორც საქართველოში, ნელ-ნელა ეს მეხსიერება იკარგებოდა კულტურული მეხსიერების არედან და მხოლოდ ყოფით, პირად მეხსიერებაში ილექებოდა.

ისევ სტალინის მუზეუმს რომ მივუბრუნდეთ, პირველი, რაც შეიძლება გავიფიქროთ მისი ამ ფორმით შენარჩუნებისას, არის ის რომ სახელმწიფოს გამოფენის შინაარსობრივი მხარის კრიტიკულად წარმოჩენის მხრივ გააზრებული პოლიტიკა არ გაუტარებია; გარკვეული პოლიტიკის გატარების მცდელობა გვხვდება საბჭოთა ოკუპაციის მუზეუმის შემთხვევაში, რომელიც 2006 წელს გაიხსნა, ერთ-ერთი იდეის ავტორი იყო იმ დროს პარლამენტარი ნიკა რურუა, სხვა სიტყვებით, კი ეს იყო „ზემოდან ქვემოთ“ ინიციატივა, რომელიც წამოვიდა პოლიტიკური ელიტიდან. მუზეუმის გახსნა ზუსტად დაემთხვა, მიხეილ სააკაშვილის ანტირუსულ პოლიტიკას, რომლის ათვლის წერტილად, სწორედ ეს თარიღი სახელდება.

სამუზეუმე ექსპოზიციის კრიტიკის მხრივ, ამ მუზეუმს მრავალი ნაკლი აქვს, მაგრამ თავდაპირველად მოკლედ აღვწერ აქ წარმოდგენილ გამოფენას. ეს საგამოფენო სივრცეც “Pinwand“ სისტემას წარმოადგენს; შესვლისთანავე დაინახავთ ვახტანგ კოტეტიშვილის მიერ შექმნილ მცირე ფიგურას, რომელიც ერთ-ერთი გამოფენის შემდგომ ექსპოზიციის მუდმივი ნაწილი გახდა (ეს ფიგურა დაამატეს 2019 წელს) და დახვრეტილი ვაგონი; ხოლო, პირველ სივრცეში ჩართულია პროექტორი, რომელიც რუსეთის მხრიდან საქართველოს წინააღმდეგ მოქმედებებს ასახავს (რუსეთ-საქართველოს აგვისტოს ომის შემდგომ ჩაემატა ამ ომის ამსახველი კადრებიც). შემდეგ სივრცეში უკვე წარმოდგენილია ქრონოლოგიური თანმიმდევრობით ორ სართულზე განლაგებული დოკუმენტები და მოკლე ისტორიები, თანდართული ფოტოებითა და მცირე ტექსტებით, რომლებიც საბჭოთა ისტორიას გვიყვება (ცალე განხილვის საგანია, ამ თხრობის ინტერპრეტაცია), მუზეუმში მოყოლილი ისტორია არის მხოლოდ მსხვერპლის ნარატივი, რომელიც მთელ გამოფენას ლაიტმოტივად მიყვება. აქ არ ჩანან ის აქტორები, რომლებიც უშუალოდ იყვნენ დახვრეტების, რეპრესიების მონაწილეები, ისინი ვინც საბჭოთა სისტემას ნერგავდნენ საქართველოში. ეს ყველაფერი ისეთ შთაბეჭდილებას ტოვებს, თითქოს ეს პროცესები მხოლოდ კრემლიდან იყო ორგანიზებული და საქართველოში მას უბრალო აღმსრულებლები ჰყავდა; ეს გარემოება გვაფიქრებინებს, რომ მუზეუმში წარმოდგენილი ისტორია გაურბის პასუხისმგებლობას და ამართლებს სტერეოტიპებს საბჭოთა კავშირზე, კერძოდ, იმას, რომ თითქოს, მხოლოდ კრემლიდან ნაკარნახევი ბრძანებები სრულდებოდა, ხოლო ადგილობრივი ხელისუფლება კი აღსრულების „ტექნიკური საშუალებას“ წარმოადგენდა. ეს მოსაზრება ამართლებს მსხვერპლის ნარატივს, ექსპოზიცია არ უბიძგებს დამთვალიერებელს კითხვის დასმისკენ და არ ტოვებს სივრცეს ინტერპრეტაციისთვის.

ამ ორი ქვეყნის მუზეუმების შედარებისას, ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი დეტალი არის მათი შექმნის ისტორია და პოლიტიკური ელიტისა და საზოგადოების მიმართება შექმნის პროცესისადმი. ზემოთ ხსენებული გერმანული მუზეუმები საზოგადოებრივი პროტესტის და აქტივიზმის შედეგად, ანუ ე.წ. „ქვემოდან-ზემოთ“ გაჩენილი ინიციატივების საფუძველზე შეიქმნა, ხოლო, ქართული მუზეუმები - „ზემოდან-ქვემოთ“ და არა - საზოგადოებრივი ინიციატივის და დაკვეთის საფუძველზე. ანუ ისინი წარმოადგენენ პოლიტიკური ელიტის შემოქმედებას.

აღმოსავლეთ გერმანიაში, გაერთიანების შემდგომ წარმატებით გამოიყენეს ნაციონალ-სოციალისტური წარსულის გააზრების უკვე არსებული მეთოდოლოგიური მიდგომები და გდრ დიქტატურის გააზრებაც მალევე დაიწყო საზოგადოებს აქტიურობითა და უშუალო ჩართულობით. ცხადია, წარსულის გააზრების დასავლეთ გერმანულმა მიდგომებმა და გამოცდილებამ უზარმაზარი გავლენა იქონია გერმანიის სოციალისტური ერთიანობის პარტიის დიქტატურის კრიტიკული გააზრების პროცესებზე.

რაც შეეხება საქართველოს, საბჭოთა წარსულის გააზრებაზე საუბარი ჯერ კიდევ არასრული მასშტაბით მიმდინარეობს; რიგი თემები ისევ ტაბუდადებულია; ერთი მხრივ, არსებობს საბჭოთა პერიოდის მუდმივი კრიტიკა და, თითქოს, ყველა ბოროტება მას უკავშირდება, მეორე მხრივ, კი არსებობს ნოსტალგიური განწყობა-წარმოდგენები საბჭოთა კავშირისა და პერიოდის მიმართ. რაც შეეხება ახლო წარსულის შესახებ დისკუსიასა და კრიტიკულ ანალიზს, ესშედარებით ახალი და ხშირად მტკივნეული პროცესია.

კომუნისტური წარსულის შესწავლა და გააზრება, ამ ორ ქვეყენაში სრულიად განსხვავებულად მიმდინარეობს, წარსულისადმი დამოკიდებულება სხვადასხვაგვარია და, შესაბამისად,- მისი კრიტიკული გადააზრების სპეციფიკაც. ამ ორ ქვეყანაში არსებული მეხსიერების პოლიტიკა, წარსულისადმი დამოკიდებულება და მის შესახებ საუბარი, ტრავმული წარსულის კრიტიკული ანალიზი და/ან პირიქით, რიგ თემებზე ტაბუს დადება და დებატებისგან თავის არიდება, სამუზეუმო სივრცეებზეც აისახება; შედეგად ვიღებთ სხვადასხვა ტიპის მუზეუმს: ა) კრიტიკული ტიპის მუზეუმი, რომელშიც ჩანს წარსულისადმი კრიტიკული და ანალიტიკური მიდგომა და პასუხისმგებლობის აღების მცდელობა (მაგ. ბერლინ ჰოენშონჰაუზენი, ანდრეასშტრასე). ბ) პერსონალური მუზეუმი, რომელიც ეძღვნება ერთ ადამიანს და განადიდებს მას (ბელადს) (სტალინის მუზეუმი გორში), რომელიც წარსულის კრიტიკული გააზრების თვალსაზრისით, სრულიად ამოვარდნილია თანამედროვე კონტექსტიდან (თუმცა, ინარჩუნებს კომერციულ ნიშას); გ) მსხვერპლის ნარატივზე[4] ორიენტირებული მუზეუმი (მაგ. ოკუპაციის მუზეუმი); დ) კომერციული მუზეუმი - მაგ. იგივე სტალინის მუზეუმი გორში და გდრ-ის მუზეუმი ბერლინში. ბოლო ორ ხსენებულ მუზეუმში წინ წამოწეულია ნოსტალგიური განწყობები, რაც საუკეთესო საშუალებაა დამთვალიერებლის მოსაზიდად და მოგების მისაღებად. ეს უკანასკნელი მიდგომა (კომერციული მიზნებისთვის წარსულის რთული პერიოდის გამოყენება) ისტორიკოსების მხრიდან მუდმივი კრიტიკის და კამათის საგნად რჩება, რადგან მეცნიერული თვალსაზრისით ეს არამეცნიერულის გარდა, არაეთიკურადაც კი მიიჩნევა, რადგან ეს ის განწყობებია, რომლებიც ტოტალიტარული რეჟიმს მიემართება, რომლებმაც მრავალი ადამიანის სიცოცხლე და თავისუფლება ხელჰყო.

დასკვნის სახით, უნდა აღვნიშნოთ, რომ მუზეუმი არ არის სტატიკური დაწესებულება, რომელშიც ერთხელ გამოფენილი ექსპოზიცია მუდმივად უცვლელად შეიძლება დარჩეს. ისტორიის მუზეუმების ფუნქცია და დანიშნულება თანამედროვე გამოწვევების და საზოგადოებრივი ინტერესების შესაბამისად იცვლება; მასზე გავლენას ახდენს, ასევე, საბაზრო ეკონომიკა, თუმცა ეს უკანასკნელი საკითხიც მუდმივი კრიტიკის საგანია, რადგან აქაც დგება დღის წესრიგში ეთიკურობის საკითხი. კერძოდ,მიიჩნევა, რომ ამგვარი ტრავმატული, ტოტალიტარული და რეპრესიული წარსულის კომერციალიზაცია არაეთიკურია. სწორედ, ამ მრავალმხრივი მიდგომების და შეკითხვების გამო, მუზეუმები მუდმივ კრიტიკას, საზოგადოებრივ დისკუსიას და შესაბამის მოდერნიზაციას საჭიროებენ.

პოდკასტის მოსმენა შესაძლებელია აქ

[1]აქვე უნდა აღვნიშნო, რომ სტატისტიკის თანახმად გერმანიაში მუზეუმებს უფრო მეტი ადამიანი სტუმრობს ვიდრე კინოთეატრს.

[3] გამოფენა მოეწყო ბერლინ-ჰოენშონჰაუზენის დროებით საგამოფენო სივრცეში და იგეგმებოდა მისი საქართველოში ჩამოტანა.

[4] მსხვერპლის ნარატივი გულისხმობს, მოვლენების ისე თხრობას, როდესაც დანაშაულებრივი საქმიანობა თავს მოხვეული და გარეგანი ფაქტორებით გამოწვეულია და, რომლის დროსაც, საკუთარი პასუხისმგებლობა უკანა პლანზე იწევს, ან საერთოდ არ ჩანს.