1923 წელს, შტუტგარტის საგარეო ინსტიტუტმა, ბრემენში მდიდარი ვიზუალური მასალა წარადგინა, რომელიც საზღვარგარეთ მცხოვრები გერმანელების ყოფას ასახავდა. მოგვიანებით, ერთ-ერთი დამთვალიერებელი უკმაყოფილოდ აღნიშნავდა: გამოფენაზე წარმოდგენილი იყო მასლა „სამხრეთ ამერიკასა და აღმოსავლეთ აზიაში, ასევე ბანატსა და რუსეთის სამხრეთში მცხოვრები ჩვენი ძმების შესახებ. მხოლოდ ერთი ჯგუფი აკლდა - ამიერკავკასიელი გერმანელებისა. განა იმიტომ, რომ ისინი დაივიწყეს... ო, არა! უბრალოდ ამ ჯგუფის შესახებ ვიზუალური მასალა ინსტიტუტს არ მოეპოვებოდა!“ სწორედ ეს უკმარისობა გახდა ბიძგი გერმანელი მოგზაურისა და მკვლევარის - ალფრედ ნავრათისათვის, ფოტოტექნიკით დატვირთულს კავკასიისკენ აეღო გეზი.

ალფრედ ნავრათის (Alfred Nawrath) კვალს მთელი თვე ვეძებდი. თავდაპირველად, მის სახელსაც სრულიად შემთხვევით გადავაწყდი, გერმანიის ფედერალურ არქივში (Bundesarchiv) 2015 წელს სრულიად სხვა მიზნით მოძიებულ დოკუმენტაციაში; მასალა თბილისში გერმანული გიმნაზიის საქმიანობას და გერმანული კოლონისტების ცხოვრებას ეხებოდა. რადგან ბარემ არქივში ვიყავი, მაინც გადავიღე ასლები და წამოვიღე. თუმცა ეს თემა არც ჩემი პირადი კვლევა-ძიების ინტერესს წარმოადგენდა და იმ მომენტში არც სოვლაბის. მას მერე ეს დოკუმენტები არც კი გამხსენებია.

2017 წელი ქართულ-გერმანული ურთიერთობების საიუბილეო (200 წელი) წელია და საქართველოც და გერმანიაც სხვადასხვა ღონისძიებით და პროექტით ცდილობს ამ თარიღის აღნიშვნას. საიუბილეო წლის დევიზია - „მომავლის მემკვიდრეობა“. ისე მოხდა, რომ სოვლაბიც ჩაერთო ამ დიდ პროგრამაში და თავის მხრივ, საზოგადოებრივი არქივის ბაზაზე (www.archive.ge), ქართულ-გერმანული მეხსიერების არქივის (www.german-georgian.archive.ge) დამატება გადაწყდა. არქივი ორი ქვეყნის ორსაუკუნოვანი თანამშრომლობის სხვადასხვა ასპექტს და თემას მოიცავს. სწორედ ამიტომ, 2016 წლის დეკემბერში გადმოვიღე ზემოთნახსენები დოკუმენტები, რომ აღმედგინა რას ეხებოდა და ვინ იცის რაში გამოგვადგებოდა.

ორი ძირითადი თემა მომხვდა თვალში: თბილისის გერმანული გიმნაზია: ანგარიში მისი საქმიანობის შესახებ და ვინმე ალფრედ ნავრათის ციტატები საქართველოში გერმანული დასახლებების შესახებ. ამ თემის მცოდნე და მკვლევარი არა ვარ, ავტორის სახელიც არაფერს მეუბნებოდა. დავიწყეთ ინფორმაციის მოძიება.

გაირკვა, რომ ავტორმა 1923 წელს საქართველოში იმოგზაურა და როგორც ჩანს, ის პირველი გერმანელი მოგზაურია უკვე "გასაბჭოებულ" საქართველოში. 1924 წელს კი ლაიპციგში - მისი წიგნი „მედეას სამეფოში“ (Im Reiche von Medea) გამოსცა. წიგნის შესახებ ინფორმაცია მალე მოვძებნე და რამდენადაც 1924 წლის გამოცემას სრულიად ხელმისაწვდომი ფასი ჰქონდა გამოვიწერე. სანამ წიგნი ჩამოვიდოდა, მინდოდა მეტი გამეგო ავტორის შესახებ. ცოტა უცნაურად მეჩვენა, რომ ამ უკიდეგანო ინტერნეტ-სივრცეში ალფრედ ნავრათის ბიოგრაფია ვერსად ვიპოვე. არადა, საქართველოზე წიგნის გარდა, კიდევ რამდენიმე სამოგზაურო პუბლიკაციის ავტორია და წიგნების შესახებ ინფორმაცია ყველგან იძებნება. ამასობაში წიგნიც ჩამოვიდა.

საქართველოს შესახებ უცხოელი მოგზაურების და ავტორების ტექსტებით დაინტერესებულ პირებს (გერმანულის მცოდნეებს) ნამდვილად ვურჩევ ამ წიგნის წაკითხვას, რომელიც საკმაოდ საინტერესო ცნობებს შეიცავს გერმანელების კულტურულ-საგანმანათლებლო მუშაობაზე იმ დროის კავკასიასა და თბილისში (გერმანული გიმნაზია, კავკასიის მუზეუმის გახსნა); თბილისის გერმანულ საავადმყოფოზე, იქ მომუშავე ექიმებზე და მათ გეგმებზე სამედიცინო და სამეცნიერო მიმართულებით; ასევე გერმანული კოლონიების ცხოვრებაზე. განსაკუთრებით ზედმიწევნით კი აზერბაიჯანში მდებარე გერმანული დასახლება ჰელენენდორფი აქვს ავტორს აღწერილი, თანდართული საინტერესო ფოტო-მასალით. ფოტოებს მოგზაურობის დროს თავად იღებდა.

ვიფიქრეთ, მცირე ამონარიდები ალფრედ ნავრათის წიგნიდან ქართველი მკითხველისთვის საინტერესო იქნებოდა და ქართულ-გერმანული მეხსიერების არქივსაც შეავსებდა. საინფორმაციო მასალის მოსამზადებლად ისევ აქტუალური გახდა ავტორის შესახებ მცირე ბიოგრაფიული ცნობების მოკრება, რომელიც, როგორც უკვე ვთქვი რთულად იძებნებოდა. მიუხედავად იმისა, რომ მიზანი, არა იმდენად ავტორის ბიოგრაფიის კვლევა, არამედ მისი ფოტოარქივის მიგნებაა (წიგნში „მედეას სამეფოში“ მითითებულია, რომ იგი თავად იღებდა ფოტოებს მოგზაურობის დროს და ფოტოებიც საკმაოდ საინტერესო და ხშირად იშვიათია) - მაინც შევყევი ავტორის შესახებ ინფორმაციის ძიებას. ეს კი იმას ნიშნავს რომ საარქივო და საბიბლიოთეკო კვლევის ლაბირინთებში შევაბიჯე.

ნაბიჯი პირველი: ფრაგმენტული ინფორმაციით (Der Spiegel, # 34, 1949) - ალფრედ ნავრათი რაღაც დროს ბრემენის ერთ-ერთი მუზეუმის (Bremer Museums fuer Natur-, und Voelker und Handelskunde) დირექტორი ყოფილა. ამიტომ პირველ რიგში სწორედ მუზეუმს მივწერეთ და მისი ბიოგრაფია მოვიკითხეთ. გასაკვირი ის იყო, რომ მათაც ვერაფერი გვითხრეს ხელმოსაჭიდი, თავაზიანად და ოპერატიულად გადაგვამისამართეს ბრემენის სამხარეო არქივში. ასევე ერთ წიგნს გაუწიეს რეკომენდაცია, რომელიც საბჭოთა რუსეთში გერმანელი მოგზაურების შესახებ მოიცავს ინფორმაციას, მათ შორის მცირე ბიოგრაფიულ ცნობებს (Matthias Heeke, Reisen zu den Sowjets. Der auslaendische Tourismus in Russland 1921-1941. / Lit Verlag Muenster – Hamburg – London, 2003).

ნაბიჯი მეორე: მივწერეთ ბრემენის არქივს, საიდანაც ასევე ზე-ოპერატიულად მივიღეთ პასუხი, რომ დიახ, ალფრედ ნავრათის პირადი საქმე ინახება არქივში და ნებისმიერ დროს შეგვიძლია ადგილზე გავეცნოთ და თუ არქივში მისვლას დავაპირებთ, წინასწარ დავუკავშირდეთ, რომ საქმე ბარემ დარბაზში დაგვახვედრონ (არც ჩვენ დავკარგოთ ტყუილად დრო და მათთაც ქონდეთ აუჩქარებელი მომზადების საშუალება). პასუხმა გაგვახარა, თუმცა იმასაც ვიაზრებდით, რომ ავტორის პიროვნების და პიროვნული მონაცემების კვლევა ჩვენი ინტერესის სფერო არ არის. მაინც შევიგულეთ. ბრემენის სამხარეო არქივთან ნაყოფიერი ურთიერთობით ისიც გავარკვიეთ, რომ ბრემენში ნავრათის მხოლოდ ის ფოტოები ინახება, რაც ბრემენს ეხება და მათთვის უცნობია სად შეიძლება იყოს საქართველოში მოგზაურობის ამსახველი ფოტო-კოლექცია (რამდენიმე ფოტო ბერლინში, ფედერალური არქივის ელ.ექტრონულ კატალოგში იძებნება).

ნაბიჯი მესამე: რამდენადაც ვიცოდით, რომ ბრემენის მუზეუმის თანამშრომლის მიერ რეკომენდირებული წიგნი გერმანელი მოგზაურების (საბჭოთა პერიოდის) შესახებ მცირე ბიოგრაფიულ ცნობებსაც შეიცავდა, დავიწყეთ მისი ონლაინ-ძიება. იმ ქალაქების ბიბლიოთეკებში ვეძებდით, სადაც შეიძლება სამომავლოდ ჩასვლა დაგვეგეგმა (სხვა საქმეებით), ან სადაც ვინმე ნაცნობი გვეგულებოდა, რომელიც დაგვეხმარებოდა მასალის ადგილზე გადაღებაში. გერმანიის ბიბლიოთეკებში ონლაინ-ძებნას ცალკე ცოდნა ჭირდება და დროც რა თქმა უნდა. ვეწვალე, ვეწვალე და ბოლოს ჩემი და სოვლაბის დიდ მეგობარს, არაჩვეულებრივ მკვლევარს, საფრანგეთის არქივებში დაცული კავკასიური კოლექციების სპეციალიტს - ანა ჭეიშვილს (პარიზი) ვთხოვე დახმარება. წიგნი პარიზის ბიბლიოთეკაშიც აღმოჩნდა და ანამ რამდენიმე დღეში დასკანერებული მასალა გამოაგზავნა. ასე მოვიპოვეთ მოგზაური და ფოტოგრაფი ალფრედ ნავრათის მოკლე ბიოგრაფია. სსრკ-ში გერმანელი მოგზაურების მკვლევარებისთვის ეს მართლაც საინტერესო წიგნია. მოკლე ინფორმაციას ავტორების შესახებ თან ერთვის სხვადასხვა წყარო. აქედან გავიგეთ, რომ მაგ. ნავრათის 1924 წელს გამოცემულ წიგნს „მედეას სამეფოში“ გამოხმაურებები მოჰყოლია, მათ შორის, კავკასიის მკვლევარების - გოტფრიდ მერცბახერის და ადოლფ დირრის. შესაბამისად, ისევ ანა ჭეიშვილის დახმარებით ვეცადეთ რამდენიმე სტატიისა და რეცენზიის მოპოვება წიგნის შესახებ.

ალფრედ ნავრათი

ალფრედ ნავრათი დაიბადა 1890 წელს კარგეში და გარდაიცვალა 1970 წელს ლა პალმაში. ძირითადად განათლების სისტემაში მუშაობდა, იყო მოგზაური-მწერალი და ფოტოგრაფი. 1909-1914 წლებში სწავლობდა ბრესლაუში და ვენაში. თანამშრომლობდა გერმანიის არქეოლოგიურ ინსტიტუტთან ათენში. ბევრს მოგზაურობდა. სუსტი მხედველობის გამო არ მიუღია მონაწილეობა პირველ მსოფლიო ომში. იყო პედაგოგი ბრესლაუში;1917 წლიდან ბრემენის ძველი გიმნაზიის სასწავლო საბჭოს წევრია. იმის გამო რომ ბევრს მოგზაურობდა და ხშირად არ იყო ადგილზე, ასევე ფსიქოლოგიური პრობლემების გამო მუდმივად კონფლიქტი ჰქონდა სასკოლო დაწესებულებასთან; 1923 წელს იმოგზაურა საქართველოში. 1933 წელს პრუსიის სასკოლო სამსახურიდან გაათავისუფლეს „უღირსი გაცდენის“ გამო. აქვეყნებდა სამეცნიერო პუბლიკაციებს და გამოდიოდა მოხსენებებით; 1945-46 წლებში იყო ბრემენის ხელოვნებისა და მეცნიერების სამსახურის სამთავრობო საბჭოს თავმჯდომარე. ამავე პერიოდში - ბრემენის საბუნებისმეტყველო, ეთნოგრაფიული და სავაჭრო მუზეუმის (დღეს: Ueberseemuseum Bremen) დირექტორი; 1946 წლის შემდეგ კი ბრემენის დე-ნაციფიკაციის ორგანიზაციის წევრი (ინტერნეტში არსებული ინფორმაცია საკმაოდ ფრაგმენტულია და ერთიანი სურათის რეკონსტრუქციის საშუალებას არ იძლევა). 1947 წელს საკუთარი განცხადების საფუძველზე გავიდა პენსიაში. ინდოეთის პრემიერმინისტრის პანდიტ ნერუს მოწვევით იმოგზაურა ინდოეთში, სადაც ადგილზე უნდა დაესრულებინა ინდური რელიგიის შესახებ, თავისი მრავალწლიანი კვლევა და მონაწილეობა მიეღო გათხრებში. იგი აგრძელებდა წერას, როგორც დამოუკიდებელი ავტორი და გამოცემული აქვს რამდენიმე სამოგზაურო წიგნი, მათ შორის „მედეას სამეფოში - კავკასიური თავგადასავალი“. როგორც ბრემენის სამხარეო არქივის აღწერილობიდან ჩანს, მასზე არსებობს საქმე - როგორც პოლიტიკურ დევნილზე.

„მედეას სამეფოში“

1924 წელს, ლაიფციგში, ბროკჰაუსის გამომცემლობის მიერ გამოიცა წიგნი „მედეას სამეფოში“. 1923 წელს ავტორმა მოგზაურობა ჰამბურგიდან დაიწყო სატვირთო გემით, გარკვეული ხნის შემდეგ ბათუმში ჩავიდა. ბათუმიდან თბილისში გაემგზავრა, შემდეგ ვლადიკავკაზში, შემდეგ ისევ თბილისში დაბრუნდა. მოინახულა გერმანული კოლონია ჰელენენდორფი - აზერბაიჯანში. უკან გერმანიაში კი სტამბულიდან დაბრუნდა. მოგზაურობა 1923 წლის მეორე ნახევარს მოიცავს. ივლისიდან იანვრამდე. ავტორი ახალ 1924 წელს უკანა გზობაზე გემზე შეხვდა.

წიგნის დასაწყისში ის დეტალურად აღწერს რუსეთის იმპერიაში და შესაბამისად, კავკასიაში პირველი გერმანელების ჩამოსახლების ისტორიას. გვაწვდის ინფორმაციას თბილისის მიდამოებში გაჩენილ პირველ კოლონიებზე: ნოიტიფლისსა და ალექსანდერსდორფზე. აღწერს ყოფილი გერმანული სკოლის, იმ დროისათვის კი უკვე გერმანული გიმნაზიის მნიშვნელობას, ისტორიას და მის წინაშე არსებულ გამოწვევებს. ასეთი სასწავლებლების კულტურულ როლს; ასევე, ზოგადად გერმანელების საქმიანობას საქართველოში, საუბრობს სამედიცინო ლიტერატურის დაგეგმილ თარგმანებზე; გერმანული საავადმყოფოზე და მის მუშაობაზე, მათ შორის გერმანელების მიერ შემოტანილ რენტგენის აპარატზე. იგი ასე აღწერს საავადმყოფოს პერსონალთან ერთ-ერთ შეხვედრას:

„ჩემი, უნივერსიტეტის პროფესორებსა და გერმანული საავადმყოფოს ექიმების საპატივცემულოდ გამართულ ბანკეტზე, ღამბაროვმა გულიდან ამომავალი სიტყვები წარმოთქვა, რომლებიც ჩვენც გულში ჩაგვწვდა. იგი ლაპარაკობდა იმის შესახებ თუ რას მიაღწიეს გერმანელებმა მსოფლიო მასშტაბით ადამიანური შესაძლებლობების ყველა სფეროში. „ჩვენი წმინდა ჩვეულებაა მიცვალებულების გახსენება“ განაგრძო ღამბაროვმა და პატივი მიაგო მერცვაილერის დამსახურებას. ვინ არის მერცვაილერი? ვინ რა იცის გერმანიაში ამ კაცის საქმიანობის შესახებ... “ ბატონი მერცვაილერი, თბილისის გერმანული საავადმყოფოს მთავარი ექიმი იყო, რომელიც 1923 წელს უკვე გარდაცვლილი იყო, თუმცა დიდი როლი შეიტანა საავადმყოფოს დაფუძნებისა და განვითარების საქმეში.

ნავრათს, როგორც ფოტოგრაფს, თან შესაბამისი აღჭურვილობა ჰქონდა: ლინზები, დანადგარები, ფოტოს გასამჟღავნებელი წამლები და ა.შ. საბჭოთა ბათუმში აღნიშნული ტვირთის განბაჟება ვერ მოახერხა; შესთავაზეს ტვირთის თბილისში გადაგზავნა, შემდეგ იქ განბაჟების მიზნით. სწორედ განბაჟების საკითხების გამო და კიდევ იმიტომ, რომ ნავრათი პირველი გერმანელი მოგზაური იყო საბჭოთა საქართველოში, მაშინდელ სახალხო კომისარს - მალაქია ტოროშელიძესაც შეხვდა, რომელმაც ის პირადად მიიღო. „ღრმად განათლებული, მრავალმხრივი ინტერესების მქონე ბატონი... მომესალმა როგორც პირველ გერმანელს, რომელიც ქვეყანაში შემოვიდა, რათა წინასწარი განწყობების გარეშე შეაფასოს აქაურობა და საფუძველი ჩაუყაროს სამომავლო თანამშრომლობას.“ მას გამონაკლისის სახით ნება დართეს ფოტო-აღჭურვილობის შემოტანაზე, რომელიც ისეთ ნივთიერებებსა და დანადგარებსაც მოიცავდა, რომელთა იმპორტი ქვეყანაში ზოგადად აკრძალული იყო.

ზოგადად ავტორი საკმაო სიმპათიას ავლენს ახალი, საბჭოთა ხელისუფლების მიმართ, ხოტბას ასხამს რუსეთის რკინიგზას, წესრიგს და ახალგაზრდა ხელისუფლების მონდომებას ქვეყანა ცივილიზაციის გზას შეუყენოს, რითაც თითქოს კითხვის ნიშნის ქვეშ აყენებს საბჭოთა ხელისუფლების მიმართ საზღვრებს გარეთ არსებულ სკეპტიკურ დამოკიდებულებას.

ნავრათი ასევე აღწერს ბათუმსა და მის შემოგარენს, სადაც მცირე ხნით სეირნობა მოახერხა, სანამ თბილისისკენ გაემგზავრებოდა, ასევე გზას და ზოგადად, მთელ მოგზაურობას. როგორც ზემოთ უკვე აღვნიშნეთ, ფოტოებს თავად იღებდა. ამ ფოტო-კოლექციიდან, რომელიც ამჟამად სოვლაბის ძიების ერთ-ერთ მიმართულებას წარმოადგენს, წიგნში 86 ფოტოა შესული.

1924 წელს გამოცემულ წიგნს „მედეას სამეფოში“ როგორ ჩანს საკმაო რეკლამა და რეცენზიებიც მოჰყვა. გოტფრიდ მერცბახერი, 1925 წელს გეოგრაფიულ ჟურნალში (Geographische Zeitschrift) # 5, გვ. 310-311, ალფრედ ნავრათის წიგნის შესახებ წერდა „მეგობრული ენით, ადვილად წასაკითხი - ფელეტონის სტილში დაწერილი ანგარიში გემით მოგზაურობის შესახებ“ - იგი პოზიტიურად აფასებს ავტორის თხრობის სტილს და აღნიშნავს, რომ წიგნი კარგად იკითხება, მიუხედავად იმისა, რომ შეიძლება ავტორი ახალს არაფერს აღწერს. მერცბახერი ფიქრობს, რომ გადამეტებულად არის აღწერილი რიგი ადგილები, მოგზაურობის თანმხლები საფრთხეები და რეკლამა, რაც წიგნის გამოშვებას მოჰყვა ასევე გადამეტებულია. განსაკუთრებით პროფესიულ წრეებთან (გეოგრაფიული თვალსაზრისით) მიმართებით, აკი ავტორი თავადაც აღნიშნავს შესავალში, რომ „წიგნი არ არის განკუთვნილი სწავლულებისთვის, არამედ ფართო წრისათვის“. მერცბახერის აზრით არც კოლონიის, ჰელენენდორფის, აღწერა იძლევა რაიმე ახალ ცნობებს, გარდა იმ სასიხარული ცნობისა, რომ პოლიტიკური ქარტეხილების და მძიმე პერიოდის შემდეგ - კოლონია ისევ არსებობს. თუმცა, მერცბახერი აქებს წიგნში გამოყენებულ მდიდარ ფოტო-მასალას.

რაც შეეხება, ადოლფ დირრს - მისი რეცენზია წიგნის „მედეას სამეფოში“ შესახებ, გამოქვეყნებულია 1925 წლის „აღმოსავლურ ლიტერატურის გაზეთში“ (Orientalistische Literaturzeitung) - იგი ასევე აქებს ავტორის თხრობის მანერას და ირონიით დასძენს: „რომელიც განსაკუთრებულ კოლორიტს იმით იძენს, რომ აშკარად ბოლშევიკებს სიმპატიზირებს“. დირრი აღნიშნავს, რომ წიგნი კავკასიის შესახებ ცოდნის გაღრმავებას ხელს ვერ უწყობს, თუმცა ასევე აღნიშნავს, რომ გამოყენებული ფოტომასლა კარგია და ტექსტის აღქმას აადვილებს.

მიუხედავად შეფასებებისა, რომ კავკასიის მცოდნეებისათვის ნავრათის წიგნი არაფერი ახალის მომტანი არ იყო, ქართველი მკვლევრებისათვის, ვინც საქართველოში მოგზაურების ჩანაწერებით არიან დაინტერესებულები, ვფიქრობ მაინც საინტერესო საკითხავს წარმოადგეს. 1924 წელს გამოცემული წიგნის რეპრინტი აღარ მომხდარა.

ავტორის შესახებ ინფორმაციის ძებნამ და წიგნმა „მედეას სამეფოში“ დამატებითი საკვლევი თემები წამოაწია წინ. ქართულ-გერმანული მეხსიერების არქივის შევსების და დაინტერესებული მკვლევარებისთვის დამატებითი მასალის მიწოდების მიზნით, ამ მიმართულებებითაც დავიწყეთ კვლევა-ძიება გერმანიის არქივებსა და ბიბლიოთეკებში:

1. გერმანული სკოლა და რეალური გიმნაზია თბილისში;
2. გერმანული საავადმყოფო თბილისში;

ალფრედ ნავრათის მოგზაურობის ნაკვალევის დევნამ, ამ დროისათვის, უკვე საკმაოდ საინტერესო მასალა დაგვიგროვა და სულ მალე შევძლებთ თემატურად გავშალოთ გერმანულ-ქართული ურთიერთობების ეს მიმართულებებიც. მანამდე კი, დაინტერესებულ პირებს ვაძლევთ საშუალებას, აქვე გაეცნონ ალფრედ ნავრათის წიგნს - „მედეას სამეფოში“ მასში შესული ფოტო-მასალითურთ.

http://german-georgian.archive.ge/ka/document/132