ამას წინათ, საოჯახო ფოტოალბომს ვათვალიერებდი და ერთმა, 1945 წლის დასაწყისში, ბერლინში გადაღებულმა ფოტომ დამაფიქრა:

ახალგაზრდა ქალი ხალისიანად მოდის ქუჩაში, უკან ჯერ კიდევ გუმბათიანი Gedächtsnisskirche[1] ჩანს. მეორე მსოფლიო ომის წლებია. ახალგაზრდა ქალი მამიდაჩემია − ელიზაბეტ (ლიზიკო) მარგველაშვილი. ის არასოდეს მენახა. ახლა უკვე ვიცი, რომ ლიზიკო 1920 წელს ქუთაისში დაიბადა და 1922 წელს დედასთან, მარიამ ხეჩინაშვილთან და ბიძასთან ვასიკო მარგველაშვილთან ერთად საქართველო დატოვა; ისინი ლიზიკოს მამასთან ტიტე მარგველაშვილთან ჩავიდნენ გერმანიაში, რომელიც თავის მხრივ 1921 წელს გაექცა ბოლშევიკურ წყობას ქვეყნიდან. ოჯახი ბერლინში დასახლდა. 1927 წელს მამაჩემი, გივი მარგველაშვილი გაჩნდა. ლიზიკო ბერლინში გაიზარდა და 1945 წელს, 25 წლის ასაკში, ისევ საბჭოთა არმიას გაექცა ჯერ იტალიაში და შემდეგ არგენტინაში; ის 2003 წელს, 83 წლის ასაკში, ბუენოს-აირესში გარდაიცვალა. მისმა არგენტინელმა ახლობლებმა, ლიზას გარდაცვალების შემდეგ, ლიზას ძმას, ერთი პატარა ჩანთა გაუგზავნეს ფოტოებით, რამდენიმე წერილითა და საბუთებით. ამ დოკუმენტებიდან ლიზიკოს დაბადებისა და გარდაცვალების თარიღები გავიგეთ. ასევე ის, რომ მოხუცებულობაშიც არ გამქრალა მისი სახიდან ხალისიანი იერი. სულ ესაა, რაც უცნობი მამიდისგან დაგვრჩა ოჯახს. კიდევ შეკითხვები, დროსთან ერთად უფრო და უფრო მეტი;

არგენტინაში მცხოვრებ მამიდას − თბილისიდან ხანდახან ვწერდი. ის მისდაუნებურად მსოფლიო და ადგილობრივი მნიშვნელობის პოლიტიკური პროცესების მოწმე გახდა. მე კი აზრად არ მომსვლია მისთვის შეკითხვები დამესვა და მეტი გამეგო. მიღებული პასუხები დამეხმარებოდა ოჯახის გაფანტული, ფრაგმენტებად ქცეული ისტორია აღმედგინა და წინ წამეწია. პასუხგაუცემელი კითხვების, საოჯახო ისტორიის ამ თეთრად დარჩენილი ლაქების აღდგენა უკვე სამუდამოდ დაკარგული შესაძლებლობაა. სწორედ ამ გარემოებამ არაერთხელ დამაფიქრა დროის მოწმეების მოგონებების ფიქსაციის გადაუდებელ აუცილებლობასა და მნიშვნელობაზე, ერთგვარი ისტორიული მეხსიერების ბაზის არსებობაზე; ასევე საოჯახო ისტორიების და ერთი ადამიანის როლზე და ადგილზე - ეპოქის, სისტემის, ისტორიის გააზრების საქმეში.

ლიზიკო მარგველაშვილი, კურფიურსტენდამი, ბერლინი, გერმანია. 1945 წელი.

დაკარგული კვალი

ორი მსოფლიო ომის, ტოტალიტარული რეჟიმებისა და მასობრივი მიგრაციის საუკუნეში, უამრავი ოჯახი დაიშალა მოზაიკის ნამსხვრევებად და სივრცეში მიმოიფანტა; ოჯახის წევრებმა ერთმანეთის კვალი დაკარგეს. მათი ამბავი მოწმეთა შიშის თუ საერთოდ გამქრალი მოწმეების გამო, დავიწყებას მიეცა და ოჯახის ერთიანი სურათი შთამომავლებისათვის თითქოს ბურუსში გაეხვა.

მეოცე საუკუნემ დაღი საქართველოსაც და აქ მცხოვრებ მრავალ ოჯახსაც დაასვა. 1921 წელს, საქართველოს საბჭოთა ოკუპაციას ზოგი ემიგრაციაში წასვლით გადაურჩა, ზოგიერთი შეგნებულად დარჩა და სჯეროდა, აქ, ადგილზე ბრძოლას ჯერ კიდევ ჰქონდა აზრი; ნაწილმა ახალ სისტემასთან იძულებითი ან ნებაყოფლობითი, ან იდეური თანამშრომლობა დაიწყო, ნაწილმა კი წინააღმდეგობა სცადა. ბოლშევიკურ ოკუპაციას ჯერ 20-იანი წლების რეპრესიების პირველი ტალღა მოჰყვა, შემდეგ განკულაკება, კოლექტივიზაცია, 1937-1938 წლების დიდი ტერორი; 40-იან წლებში − სხვადასხვა ეთნიკური და რელიგიური ჯგუფის მასობრივი დეპორტაცია, მეორე მსოფლიო ომის დასრულების შემდეგ კი გადასახლებების ახალი ტალღა.

ამ ყველაფერმა ათასობით უდანაშაულო ადამიანი იმსხვერპლა, უსამშობლოდ, უსახლოდ, ოჯახისა და ახლობლების გარეშე დატოვა და იძულებული გახადა ცხოვრება სრულიად ახალ გარემოში თავიდან დაეწყო. მიტომ, არ არის გასაკვირი, რომ დღეს, მთელ მსოფლიოში და მათ შორის, საქართველოშიც, არაერთი ადამიანი დაეძებს საკუთარი ოჯახის, ხშირად ქვეყნებს და კონტინენტებს შორის დაკარგულ ისტორიას.

დრამატული პოლიტიკური მოვლენების უშუალო მონაწილეთა შთამომავლები, უფრო შვილიშვილები ან შვილთაშვილები სვამენ კითხვებს შეწყვეტილი საოჯახო ისტორიისა და ზოგადად, საკუთარი წინაპრების ისტორიული როლის, მათი ბედისწერის შესახებ. შთამომავალ-მკვლევრებს საკმაოდ რთული და ხშირად ხანგრძლივი კვლევითი პროცესის გავლა უწევთ − ოჯახის ისტორიის რეკონსტრუქციისა და დასმულ კითხვებზე პასუხების მისაღებად. მსგავსი კვლევები, გარდა ცნობისმოყვარეობისა, ხშირად უახლესი ტრავმული წარსულის ინდივიდუალური გადამუშავების მცდელობებია, დაუმთავრებელი ამბისთვის წერტილის დასმის სურვილი. ასეთია დასავლეთის ქვეყნების, მათ შორის დიდწილად, გერმანიის გამოცდილება. იქ შთამომავლები, როგორც წესი, ნაციონალ-სოციალისტური დიქტატურისა და მეორე მსოფლიო ომის შედეგად წინაპრების დაკარგულ კვალს ეძებენ და საოჯახო მიკროისტორიის აღდგენას ცდილობენ. აღნიშნული მკვლევრები კვლევის პროცესსა და შედეგებზე წიგნების მეშვეობით მოგვითხრობენ, სადაც ავტორები საკუთარ ინდივიდუალურ კვლევით და ემოციურ გამოცდილებას უზიარებენ მკითხველს და საკმაოდ დეტალურად აღწერენ იმ გზას, რომლის გავლაც იდეის გაჩენიდან − დასასრულამდე გაიარეს. ემოციური გამოცდილების გაზიარებაც და უშუალოდ კვლევითი პროცესის, სავარაუდო ნაბიჯებისა და კვლევის ლოგიკის აღწერაც − მნიშვნელოვანი მაგალითი შეიძლება იყოს სხვა ახალბედა მკვლევართათვის, რომლებიც წინაპრების კვალდაკვალ ახლაღა აპირებენ პირველი ნაბიჯების გადადგმას.

საკვლევი გარემო

ტოტალიტარული ისტორიის შესწავლა და გააზრება, იგივე გერმანიაში, უკვე ხანგრძლივი ტრადიციით, სახელმწიფო დონის ამოცანაა; შესაბამისად მკვლევრებისთვისაც სათანადო კვლევითი გარემოა შექმნილი, რაც ძიების პროცესს ძალიან აადვილებს.

საქართველოში კი უახლესი ისტორიის, ტოტალიტარული წარსულის გააზრება და შეფასება არ მომხდარა; დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ, საბჭოთა პერიოდის შესახებ მასალებისა და წყაროების გამოქვეყნება სპონტანურად და ფრაგმენტულად დაიწყო, მათი ანალიზისა და გააზრების გარეშე. შიდა არეულობებით, ომით, ეკონომიკური სიდუხჭირითა და სხვა მრავალი პრობლემით დაღდასმულ გარდამავალ პერიოდში, საბჭოთა ტოტალიტარული წარსულის შეფასება, ლუსტრაცია და ისტორიის გააზრებაზე ორიენტირებული პროცესების წახალისება არავის გახსენებია. იმ დროიდან მოყოლებული, აღნიშნული პროცესი უფრო კერძო ინიციატივისა და ძალისხმევის დონეზე ხორციელდება და სახელმწიფო უწყებები წლების მანძილზე მხოლოდ მაშინ ინტერესდებოდნენ საბჭოთა წარსულით, როდესაც პოლიტიკური კონტექსტიდან გამომდინარე ჩნდებოდა ამის საჭიროება.

მიუხედავად ამისა, ამ ბოლო დროს, საქართველოშიც იმატა უახლესი ისტორიის გააზრების კვლევებმა, რომლებიც მართალია, ძირითადად, მაინც ისევ კერძო დონეზე, მაგრამ მხოლოდ ისტორიკოსების მიერ არ ხორციელდება. იმატა ინდივიდების ინტერესმაც საკუთარი ოჯახის ისტორიის მიმართ; გვხვდება საოჯახო ისტორიის კვლევის შემთხვევებიც. თუმცა იგივე გერმანიასთან შედარებით, არც ამ მიმართულებით შეიმჩნევა რაიმე მნიშვნელოვანი აქტიურობა, რაც გასაგებიცაა იმ ფონის გათვალისწინებით, რაც ქვეყანაში საბჭოთა ტოტალიტარული წარსულის შესწავლის მიმართ არსებობს. რამდენიმე წლის წინ, რეპრესირებული პირების შთამომავლებმა ისიც კი არ იცოდნენ, რომ შესაბამის არქივში წინაპრის შესახებ კონკრეტული საქმეების მოძიება არის შესაძლებელი.

არქივებში მუშაობა მსგავსი კვლევების აუცილებელი და ძალიან მნიშვნელოვანი შემადგენელი ნაწილია. გერმანიის ფედერაციულ რესპუბლიკაში სახელმწიფოს მიერ წარსულის გააზრების პოლიტიკის მრავალწლიანმა გამოცდილებამ და უამრავი კვლევითი ინსტიტუტის, ორგანიზაციის, მკვლევრის არსებობამ ზოგადად დახვეწა და გამართა კველვითი ატმოსფერო. არქივებში მუშაობისას, იქ ცხადად გრძნობ, საარქივო საქმიანობის ცენტრალური ფიგურა მკვლევარია და სისტემა მაქსიმალურადაა მის დახმარებაზე ორიენტირებული.

ამ მხრივ საქართველოში ჯერ ძალიან ბევრი რამ არის გასაკეთებელი. საბჭოთა ტერორის მსხვერპლთა შთამომავლებს დაბრკოლებებს, ძიების დროს ისიც უქმნის, რომ საბჭოთა პერიოდში რეპრესირებულების შესახებ დიდწილად არ საუბრობდნენ (საშიში იყო „ხალხის მტრებზე“ ლაპარაკი), მასთან დაკავშირებულ დოკუმენტურ მასალასაც ოჯახის წევრები ხშირად სწორედ შიშის გამო ანადგურებდნენ. ამ დუმილში კიდევ უფრო დაიკარგა ცალკეული პიროვნებების კვალი და ასეთ შემთხვევებში საოჯახო მეხსიერების შესავსებად და განსამტკიცებლად საარქივო წყაროებია საჭირო.თუმცა, არქივებში სამუშაო ვითარება არ არის სახარბიელო, არც სამუშაო სივრცის, არც საკმარისი ღიაობის, მაღალი ტარიფების და ზოგადად, არსებული სისტემის გამო, რომელიც სრულებით არ არის ორიენტირებული მკვლევრის და კვლევების წახალისებაზე. უფრო პირიქით, იმდენ წინაღობას გიქმნის, სიამოვნებით აარიდებდი თავს არქივში მუშაობს. ამის გარეშე კი დასახული მიზნის მიღწევა შეუძლებელია.

ვფიქრობ, კვლევითი გარემოს არსებობა-არაარსებობაც, წარსულის გააზრების მიმართ სახელმწიფო პოლიტიკის ნაწილად უნდა განვიხილოთ და თუ გარდამავალ პერიოდში მყოფი ქვეყნის მყიფე ინსტიტუტები, გარკვეულ ეტაპზე თავად ვერ ახერხებენ სათანადო პროგრამების განხორციელებას, მათ შეუძლიათ სულ ცოტა მკვლევარზე ორიენტირებული გარემოს ჩამოყალიბებაზე იზრუნონ და ამით მაინც შეუწყონ ხელი კვლევითი ინიციატივების განვითარებას, რათა უახლესი, ტოტალიტარული წარსულის შესწავლის პროცესი სულ მთლად არ მოკვდეს.

წარმოდგენილი ბლოგიც ოჯახის დაკარგული ისტორიის მრავალწლიან კვლევას, პროცესსა და ემოციურ ფონს ეხება; შთამომავალი მკვლევარი ამჟამად მე ვარ და პირადი გამოცდილების ანალიზის საფუძველზე ვცდილობ სხვა დაინტერესებულ პირებს, საოჯახო ისტორიის რეკონსტრუქციასთან დაკავშირებული გამოცდილება გავუზიარო; და რამდენადაც, ჩემი წინაპრების ისტორია ძირითადად საქართველოსა და გერმანიას შორის არის გაფანტული, მეც ამ ორი ქვეყნის არქივებში, ბიბლიოთეკებსა და სხვადასხვა კვლევით დაწესებულებებში მიწევდა ძიება. აქვე მინდა ვთქვა, რომ კვლევის პროცესში გერმანიის არქივებიდან დისტანციურად, ელექტრონულად, უკიდურესად მარტივად, მიმოწერით მიღებული მასალა გაცილებით მეტი აღმოჩნდა, ვიდრე აქ ერთი ფურცლის მისაღებად გაწეული ძალისხმევა.

საოჯახო გადმოცემა

1921 წელს, საქართველოს საბჭოთა ოკუპაციის გამო, ბაბუაჩემი, ტიტე მარგველაშვილი ემიგრაციაში წავიდა სხვა მრავალ ადამიანთან ერთად, რომლებმაც მაშინ ქვეყანა დატოვა. ის ეროვნულ-დემოკრატიული პარტიის წევრი იყო. ბაბუა ოჯახთან (მეუღლე და საქართველოში დაბადებული ქალიშვილი − ელიზაბეტ მარგველაშვილი) ერთად გერმანიაში, ბერლინში დასახლდა; უმცროსი შვილი, ანუ მამაჩემი, ბერლინში დაიბადა. მამა სამი წლის რომ იყო (სინამდვილეში ექვსის, თუმცა თვითონ ასე ახსოვდა), დედამისმა თავი მოიკლა და ბერლინში დაასაფლავეს. დედა, მარიამ ხეჩინაშვილი ქუთაისელი კათოლიკეების ოჯახიდან იყო. 1945 წელს მამიდა, ელიზაბეტ მარგველაშვილმა მოახლოებული წითელი არმიის შიშით გერმანია დატოვა. ის არგენტინაში გადავიდა საცხოვრებლად.

1946 წელს, ომის დასრულების შემდეგ, ბერლინში დარჩენილი მამა-შვილი ე. წ. ბრიტანულ სექტორში ცხოვრობდა. ერთ დღეს, ტიტე მარგველაშვილმა, 18 წლის შვილს, რომელმაც ქართული ენა არ იცოდა, შესთავაზა გაჰყოლოდა სტუმრად თავის დიდი ხნის ნაცნობთან, პროფესორ შალვა ნუცუბიძესთან, რომელიც ამჟამად სსრკ-იდან აღმოსავლეთ ბერლინში იყო ჩასული მივლინებით. „წამოდი, ქართველებს გაიცნობ“ − უთხრა მან. მამა-შვილს მანქანამ მოაკითხა (მასპინძლის მიერ გამოგზავნილმა). მანქანაში ჩამსხდრებს სამი პირი დახვდათ, სამოქალაქო ტანსაცმლის შიგნით სამხედრო ფორმები უჩანდათ. მანქანამ გაიარა ბრანდენბურგის ჭიშკარი და პირდაპირ აღმოსავლეთ, სსრკ-ის სექტორის სამხედრო კომენდატურაში მივიდა. მამა-შვილმა ღამე ერთად გაატარა კომენდატურის საკანში. მეორე დილით ტიტე მარგველაშვილი წაიყვანეს და მას მერე მისი კვალი დაიკარგა.

თავად გივი მარგველაშვილი ჯერ ჰოჰენშონჰაუზენის და მალევე, საქსენჰაუზენის საკონცენტრაციო ბანაკში გადაიყვანეს, სადაც ის წელიწად-ნახევრის მეტხანს იყო ბრალის წაყენების, დაკითხვისა და სასამართლოს გარეშე. ის უბრალოდ დაავიწყდათ. ბანაკს, ცხადია, უკვე საბჭოთა ხელისუფლება აკონტროლებდა და პატიმრებისთვის, მათ შორის პოლიტიკური პატიმრებისთვისაც იყენებდა. წელიწად-ნახევრის შემდეგ ბანაკს შემთხვევით ერთი ქართველი, კგბ-ს გენერალი სტუმრობდა თავის საქმეზე (როგორც გივი მარგველაშვილს ახსოვს მისი გვარი იყო გოკიელი); მან ასევე სრულიად შემთხვევით, პატიმართა სიაში ქართული გვარი ნახა და მისი ბედით დაინტერესდა. „კგბ“ გენერალმა სამოქალაქო თვითმფრინავით წამოიყვანა საქართველოში გივი მარგველაშვილი და თბილისში, ნათესავებთან, მამიდასთან − თამარ მარგველაშვილთან და მის მეუღლესთან ალექსანდრე ლანდიასთან მიიყვანა.

ეს იყო ჩვენი ოჯახის ისტორია, რომელიც ბავშვობიდან მესმოდა. ეს იყო ის, რასაც მშობლები მიზიარებდნენ. ბაბუა − მსხვერპლი იყო. მამაც, საბჭოთა სისტემის მსხვერპლი. ჯერ საქართველოდან პოლიტიკური ემიგრაციის, შემდეგ ბერლინიდან იძულებითი გატაცების გამო − ოჯახის ისტორიის ბუნებრივი განვითარების გზა რამდენჯერმე შეწყდა, სხვაგან დაიწყო თავიდან და ამ წყვეტებში ის კვალიც დაიკარგა, რომელიც მრავალი წლის შემდეგ შთამომავალი-მკვლევრის ძიების საგანი გახდა. ამბის მომყოლი კი მხოლოდ ერთი ადამიანი დარჩა, მამაჩემი, რომელსაც პირადი ტრავმის გამო, ამ ისტორიაზე ლაპარაკი არ უყვარს და თავად ლიტერატურის გზით ცდილობს საკუთარი ისტორიის დამუშავებას. „უკვე დავსვი წერტილი და არ მინდა მიბრუნება“ − მითხრა სულ ახლახან.

წყაროები

საოჯახო გადმოცემა ანუ ოჯახის წევრთა (მოვლენების უშუალო მოწმე ან შემდეგი თაობა, რომელმაც ამბავი ასევე გადმოცემით იცის) მეხსიერება ხშირად არაზუსტია და გადამოწმებას საჭიროებს; ამის მიუხედავად, სხვა წყაროებთან ერთობლიობაში დაკარგული ამბის აღდგენის მნიშვნელოვანი საშუალებაა, რომელსაც ისტორიაში ადამიანური, ემოციური განზომილებაც შემოაქვს. ოჯახის ისტორიის რეკონსტრუქციას შთამომავალი-მკვლევარი იშვიათად იწყებს მხოლოდ ფაქტობრივი მასალის თავმოყრის მიზნით. მას უფრო ოჯახის ისტორიის გამთლიანება, იქ თავის წინაპრების როლის, ხასიათის დანახვა და აქედან გამომდინარე, საკუთარი ადგილის, დამოკიდებულების გააზრება აინტერესებს. ამისათვის ოჯახში სხვადასხვა სახით შემორჩენილი მეხსიერების კვლევაა საჭირო და მნიშვნელოვანი, კომუნიკაცია თაობებს შორის, შეკითხვების დასმა და საოჯახო არქივების ანალიზი. თუმცა, მხოლოდ ოჯახის წევრთა მეხსიერება და საოჯახო „ლეგენდები“ საკმარისი არ არის. მეხსიერება შეიძლება ცდებოდეს. ამიტომ, მისი შევსება საარქივო, საბიბლიოთეკო, სამუზეუმო და სხვა ფაქტობრივი წყაროებით ხდება. კვლევისთვის კი ორივე, ე. წ. საარქივოც და საოჯახო მეხსიერებაც ერთნაირად მნიშვნელოვანია საბოლოო შედეგისათვის. მხოლოდ ოფიციალური წყაროები დაცლილი ადამიანის ემოციის, პოლიტიკური და საზოგადოებრივი მოვლენების ინდივიდუალური აღქმებისაგან და პირიქით, მხოლოდ მეხსიერებაზე, ინდივიდუალურ ხედვასა და მოგონებებზე დაყრდნობა − კვლევას ისევ მითების, ლეგენდების საბურველში გაახვევს და რეალობას დააშორებს.

კვლევის ბიძგი და კვლევის ლაბირინთი

1996 წლის ნოემბერში, იმჟამინდელი საქართველოს უშიშროების სამინისტროს გაზეთში, რომელსაც „სრულიად არასაიდუმლოდ“ ერქვა,გამოქვეყნდა სტატია სახელწოდებით: „მედლის ორი მხარე“; სტატია ე. წ. "კაგებეს" არქივის მასალებს ეყრდნობოდა და სამი ქართველი პოლიტიკური ემიგრანტის, გერმანიაში მოღვაწე და მოგვიანებით საბჭოთა საქართველოში გასამართლებული პირის, მათ შორის − ტიტე მარგველაშვილის ცხოვრებისა და სასამართლო პროცესის შესახებ მოგვითხრობდა; სწორედ მაშინ პირველად გავიგეთ მეც და მამაჩემმაც, გივი მარგველაშვილმაც, რომ ტიტე მარგველაშვილის სისხლის სამართლის საქმე არსებობდა; ეს სტატია გახდა ასევე პირველი ოფიციალური დადასტურება ტიტე მარგველაშვილის დახვრეტის ფაქტისა. ის 1946 წლის შემოდგომას თბილისში დაუხვრეტიათ.

ოჯახის წევრებისათვის სწორედ ამ სტატიით გახდა ცნობილი, რომ მაშინდელ უშიშროების სამინისტროში არქივი არსებობდა, სადაც სხვადასხვა დროს რეპრესირებულების სისხლის სამართლის საქმეები ინახებოდა და გარკვეული პროცედურის გავლის შემდეგ რეპრესირებულთა შთამომავლებს თავიანთი ოჯახის წევრების საქმის ნახვა შეეძლოთ. მინისტირ ვახტანგ ქუთათელიძის სახელზე შეტანილი მიმართვის საფუძველზე, ბაბუის საქმის № 8251-ის გასაცნობად არქივის იმჟამინდელი დირექტორი, იგორ მირონოვი დამიკავშირდა და დამიშვეს;

დღეს უკვე შინაგან საქმეთა სამინისტროს აკადემიის არქივი, 1990-იანი წლების ბოლოს სავალალო ვითარებაში იყო. თბილისის ომის დროს (1991) ხანძარს გადარჩენილი საქმეები ე.წ. მოდულის შენობაში, ერთ დიდ, ბნელ ოთახში იატაკზე ეწყო; ტიტე მარგველაშვილის და მასთან დაკავშირებული საქმე რამდენიმე ტომისგან შედგებოდა. ადგილზე მუშაობის შეუძლებლობის გამო, საქმის ასლის გადაღების ნებართვა მოვითხოვე, რაზედაც დადებითი პასუხი მივიღე. თუმცა, მალევე გაირკვა, რომ, მართალია, ასლის გადაღების უფლება მქონდა, მაგრამ სამინისტროს თავად ასლის გადამღები აპარატი არ ჰქონდა (ყოველ შემთხვევაში პასუხი ეს იყო), საქმის შენობის გარეთ გატანა კი არ შეიძლებოდა. იძულებული გავხდი, მეორე დღეს არქივში პატარა, გადასატანი საოფისე ქსეროქსის აპარატით მივსულიყავი, რომელიც ვითხოვე (ეს დაახლოებით 1996-1997 წლების ამბავია, მსგავსი აპარატები იმ დროს დიდ ფუფუნებას წარმოადგენდა). დღევანდელი გადმოსახედიდად მაინც ძალიან ვაფასებ ამ შესაძლებლობას - უფელბას გადაგეღო შენი წინაპრის სისხლის სამართლის საქმე მთლიანად და უფასოდ.

საქმე ჩემთვის ძალიან ინფორმაციული და საინტერესო აღმოჩნდა; მანამდე მამას მონაყოლის გარდა, არაფერი ვიცოდი. საქმის გაცნობამ საშუალება მომცა საოჯახო გადმოცემისა და უცნობი ბაბუის ბიოგრაფიის შევსება და დაზუსტება დამეწყო. მაგალითად, შევიტყვე, რომ ემიგრაციაში წასვლამდე, ანუ 1921 წლამდე, აქტიურად თანამშრომლობდა ადგილობრივ ეროვნულ-დემოკრატიული განწყობის მქონე გაზეთებთან (საქართველო, სამშობლო და სხვა). ბეჭდავდა სხვადასხვა თემატურ სტატიებს. რომ თავიდანვე ჩართული იყო ეროვნულ-დემოკრატიული პარტიის შექმნაში (1917 წ.) და მისი აქტიური წევრი იყო. ასევე შესაძლებელი გახდა, მისი ემიგრაციის პერიოდის ცხოვრების ქრონოლოგიის მეტ-ნაკლები რეკონსტრუქცია; სისხლის სამართლის საქმე იძლეოდა ინფორმაციას მისი პოლიტიკური საქმიანობის შესახებ ემიგრაციაში, მათ შორის ნაციონალ-სოციალისტური მმართველობის დროს; მაგალითად, ის მუშაობდა აღმოსავლეთის სამინისტროს ქართულ რედაქციაში, იყო ქართული სათვისტომოს თავმჯდომარე 1941 წლიდან, ანუ, ძალიან კრიტიკულ, ომის წლებში. არაერთხელ ყოფილა დაბარებული გესტაპოში, იყო ქართველ ნაციონალისტთა ორგანიზაციის ერთ-ერთი დამფუძნებელი და სხვა. საქმიდან გავიგეთ ამბები მისი ოჯახის წევრების (მისი მშობლები) შესახებ; ასევე, გერმანიაში სხვა ქართველი ემიგრანტების ვინაობა.

საარქივო საქმის პოვნის შემდეგ, პირველ რიგში მისი პუბლიცისტური წერილების მოძიება გადავწყვიტე. საქმეში რამდენიმე გაზეთი იყო დასახელებული. ახლა უნდა გამერკვია, გარდა საქმეში დასახელებული გაზეთებისა, კიდევ რომლები იყო „ეროვნულ-დემოკრატიული სულისკვეთების“ პერიოდული გამოცემები. 90-იანი წლების ბოლოს ბიბლიოთეკაში გაზეთები, ცხადია, არ იყო დიგიტალიზირებული. შესაბამისად მიწევდა 1914-1921 წლებში გამომავალი ძირითადი გამოცემების ხელით დამუშავება, ანუ ფურცელ-ფურცელ გავლა და თითოეულ გვერდზე ავტორის გვარის ძიება. საქმე ძალიან შრომატევადი და იმ ასაკისთვის არცთუ ძალიან სახალისო აღმოჩნდა; ამას დაემატა ისიც, რომ მოძიებული სტატიების ასლებს ვერ ვიღებდი, რადგანაც ბიბლიოთეკაში ეს აკრძალულია გაზეთების დაზიანების საფრთხის გამო. ციფრული ფოტოაპარატები ჯერ შემოსული არ იყო; მიუხედავად იმისა, რომ რამდენიმე სტატია ვიპოვე − ზემოჩამოთვლილი პრობლემების (დრო, ასლების გადაღება, არასაკმარისი გამოცდილება და აშ.) გამო მალე დავნებდი.

მე კი დავნებდი, მაგრამ ამ თემამ თავი აღარ დამანება: ციფრული ფოტოაპარატების გაჩენის შემდეგ, ისევ დავბრუნდი ბიბლიოთეკაში და ეტაპობრივად დავიწყე სტატიების ძებნა და ფოტოგადაღება. როგორც დილეტანტმა, ისიც კი არ ვიცოდი, როგორ უნდა აღმერიცხა გადაღებული ფოტომასალა. ხშირად მავიწყდებოდა თარიღისა და გვერდის ნომრის ჩანიშვნა, ერთიანი საძიებლის შედგენა, რის გამოც თითო მასალასთან რამდენჯერმე მიწევდა დაბრუნება დაარქივების ხარვეზების გამოსასწორებლად. დროთა განმავლობაში მოვიძიე სხვა გაზეთები, სადაც გაცილებით მეტი მასალა დამხვდა გადასაღები. პარალელურად, თავისუფალი დროის არსებობის დროს, გაციფრული მასალა − ვორდის ფორმატში გადამყავდა.

სტატიების წაკითხვამ დამანახა ბაბუის ინტერესის სფეროები, შესაბამისად, მივხვდი სად და რა მიმართულებით უნდა გამეგრძელებინა ძიება, რომელ არქივებსა და ფონდებში შეიძლებოდა ყოფილიყო დაცული დოკუმენტები, რომლებიც ოჯახის ისტორიის აღდეგნაში დამეხმარებოდა. და მართალაც, მსგავსი კვლევები ლაბირინთივით არის: ერთი წყარო შემდეგზე მიგითითებს, რომ გგონია − ყველაფერი ნახე, უცებ ერთი სქოლიო სულ სხვაგან გადაგამისამართებს და იქ, თავის მხრივ კიდევ უამრავი მასალა აღმოჩნდება. იწყებ მარტივად და მერე, ბოლო აღარ უჩანს. თუმცა თითო ახლად აღმოჩენილი სტატია, წერილი, წყარო დიდი სიხარულის მომტანია. კვლევის უკვე ბოლო, შეჯამების ეტაპზე კი გინდა გამოიყენო და ასახო ყველა მოძიებული ინფორმაცია და გიჭირს შეელიო რომელიმე მათგანს, რადგან ასეთი ძალისხმევის ფასად მოიპოვე.

სწორედ ასე ეტაპობრივად, გარდა ბიბლიოთეკებისა, საქართველოს სხვადასხვა არქივსა და ფონდში მომიწია მუშაობა და, რაც მთავარია, დავდექი იმ გამოწვევის წინაშე, რომ ასეთივე კვლევა ბერლინის არქივებში მქონდა ჩასატარებელი. თუმცა, ისევ გამოუცდელობის გამო, არ ვიცოდი, სად და როგორ უნდა დამეწყო ძებნა და კონკრეტულად რას ვეძებდი? ამოცანა იმდენად რთულად მეჩვენა, შემეშინდა და პროცესს გაუცნობიერებლად დავშორდი, გვერდით გადავდე და დავივიწყე. კვლევასთან დასაბრუნებლად რამდენიმე წელი დამჭირდა. ამ წლებმა თავის მხრივ, გამოცდილება და ცოდნა შემმატა და შემდეგი ეტაპისათვის მომამზადა.

2010 წელს კოლეგებთან და თანამოაზრეებთან ერთად დავაფუძნეთ საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორია. ორგანიზაციის მრავალმხრივ კვლევით საქმიანობაში თავიდანვე ვიყავი ჩართული. თუკი აქამდე ვფიქრობდი, რომ ოჯახის ისტორიის კვლევა მხოლოდ ჩემთვის შეიძლებოდა ყოფილიყო საინტერესო, ამ პერიოდიდან აღმოვაჩინე, რომ მსგავს კვლევებში მარტო არა ვარ, ბევრი ადამიანი ცდილობს ოჯახის ისტორიის რეკონსტრუქციას და ზოგადად, საბჭოთა და უახლესი წარსულის მიმართ ინტერესი არსებობს, თან ეს ინტერესი მზარდია. ორგანიზაციის თანადამფუძნებლები იყვნენ ისტორიკოსები, ჟურნალისტები, მკვლევრები. მათთან მუშაობამ საშუალება მომცა დამესვა ჩემთვის საინტერესო კითხვები ზოგადად კვლევით ჩარჩოსთან, ისტორიულ კონტექსტთან დაკავშირებით, რამაც გააადვილა პირადი მიკროკვლევის წინ წაწევა და მისი ახალ ეტაპზე გადაყვანა. გარდა ორგანიზაციული მხარდაჭერისა, კვლევის გასაგრძელებლად მნიშვნელოვან ბიძგად რამდენიმე ინფორმაცია იქცა:

• ბერლინში, მამას ბინაში ნაპოვნი ტიტე მარგველაშვილის სამეცნიერო სტატიები გერმანულ ენაზე (ასლები, 90-იანი წლების ბოლოს მიაწოდა ქალბატონმა შტეფი ხოტივარმა-იუნგემ).
• ერთ-ერთი საუბრის დროს მამას ნათქვამი, „ჩვენი ბინა და სარდაფი სავსე იყო ტიტე მარგველაშვილის სამუშაო დოკუმენტაციით. ქართული სათვისტომოს არქივი ბოლომდე ჩვენთან ინახებოდა.“
• ასევე მამას ნათქვამი „დედას საფლავზე დავდიოდით ხოლმე, ახლა ვერ ვიხსენებ სად იყო ზუსტად. ყვავილები მიგვქონდა.“

ასე გაჩნდა გერმანიაში (ბერლინში) ძიების გაგრძელების მოტივები. დაიწყო მიმოწერა ბერლინის სხვადასხვა არქივთან: ვეკითხებოდი, ხომ არ ინახება მათთან ტიტე მარგველაშვილის არქივი, რომელიც 1946 წელს უპატრონოდ დარჩენილ ბინაში ინახებოდა. მართალია, ამ პირად თუ სათვისტომო დოკუმენტაციას დღემდე ვერსად მივაგენი, მაგრამ ბერლინის არქივებიდან მოსულმა პასუხებმა და იქ დაცულმა დოკუმენტებმა საოჯახო გადმოცემის და ჩემს მიერ მანამდე განხორციელებული კვლევის პირველი ეტაპის შედეგად შედგენილი საოჯახო ისტორიის შევსება და რიგი ფაქტების დაზუსტება ან სრულიად უარყოფა გახადა შესაძლებელი. ასევე, გააადვილა რეკონსტრუქციისათვის საჭირო შემდეგი ნაბიჯების გადადგმა: მაგალითად, პირველად სწორედ 2015 წელს ბერლინის ერთ-ერთ არქივში ნაპოვნი დოკუმენტით შევიტყვე ბებიის (მარიამ ხეჩინაშვილის) დაბადების, და გარდაცვალების წელი და თარიღები. ამ დოკუმენტმა გამიადვილა ბერლინის მახლობლად 1933 წელს გარდაცვლილი ბებიის საფლავის მოძიება (რომელიც დღესაც არსებობს). ეს ჩემთვის ემოციურად ძალიან მნიშვნელოვანი ამბავი იყო, ამდენი წლის მანძილზე წარმოებული ძიების პირველი ხელმოსაჭიდი ფინალი.

ამ მრავალწლიანი კვლევის შედეგად შევძელი და 2018 წელს გამოვეცი ბაბუის, ტიტე მარგველაშვილის სამეცნიერო ნაშრომების კრებული კავკასიის ისტორიასა და ეთნოლოგიაზე. ნაშრომები 30-იან წლებში გერმანიაში იწერებოდა. ამ საკმაოდ რთული ტექსტების თავმოყრას, თარგმნასა და წიგნის ფორმამდე მიყვანას წლები დასჭირდა. რიგში მისი პუბლიცისტური წერილების კრებული დგას, რომლებსაც ტიტე მარგველაშვილი 1921 წელს ემიგრაციაში წასვლამდე აქვეყნებდა სხვადასხვა გაზეთსა თუ ჟურნალში. გამოცემას წინ ვრცელი ბიოგრაფია დაერთვება. სწორედ ამ ბიოგრაფიის აღდეგნას დასჭირდა გასული წლები. მასზე ხომ თითქმის არაფერი ვიცოდით. ამავე პროცესში შევაგროვე ცნობები ბებიის, მარიამ ხეჩინაშვილი და მისი ოჯახის, ჩემი დიდი ბაბუის, სიმონ ხეჩინაშვილის შესახებ. შორიდან აღმოვაჩინე და შევიყვარე ქუთაისი, ჩვენი მშობლიური ქალაქი და გავიცანი გერმანიაში მცხოვრები სხვა ემიგრანტები. ემიგრანტების ერთ-ერთი ოჯახის − მიხეილ და ქრისტინე წულუკიძეების საოჯახო არქივის დიგიტალური ასლები დღეს საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორიაში ინახება და მალე ქრისტინე თოდუა-წულუკიძის მოგონებებსაც გამოვცემთ.

ბებიის საფლავის პოვნა, წიგნის პირველი ნაწილის გამოცემა და მეორის მომზადება, ბაბუის ფაქტობრივად აღდგენილი ბიოგრაფია − ის შეუდარებელი განცდაა, ვრცელი კვლევის ცალკეული ეპიზოდების დასრულება მაინც გახდა შესაძლებელი. მკვლევრებმა იციან, რამდენად მნიშვნელოვანია მოტივაციისათვის ასეთი შუალედური დასასრულები. თითქოს დიდი ხანი ხელის ცეცებით სიარულის შემდეგ, რაღაც სიმყარე გამოჩნდა და მოეჭიდე. ეს ყველაფერი შუალედური შედეგებია, საოჯახო ისტორიის კვლევას კვლავ ვაგრძელებ, რადგან პასუხგაუცემელი კითხვები ჯერ კიდევ დამრჩა.

და ბოლოს

1996 წელს, როდესაც ჩემი საოჯახო კვლევის გზაზე პირველი ნაბიჯები გადავდგი, საბჭოთა წარსულის გააზრება, ქართული ემიგრაციის ცხოვრებისა და საქმიანობის ისტორია ჯერ კიდევ ნაკლებად იყო საზოგადოებრივი ინტერესის საგანი; თითქმის არანაირ მემუარებზე, კვლევებზე ხელი არ მიმიწვდებოდა. ერთადერთი წყარო, რომელიც ხელთ მქონდა სისხლის სამართლის საქმე და იმჟამად გერმანიაში მცხოვრები მამის მოგონებები იყო. ამ მიმართულებით რაიმე ფუნდამენტური კვლევის წარმართვა ჩემი თვითმიზანი არასდროს ყოფილა − თუმცა საბოლოოდ, აღნიშნული მიკროძიება მნიშვნელოვან თემად იქცა, რომელიც მთელი ცხოვრება გამყვა და ჩემი სამომავლო საქმიანობა მნიშვნელოვანწილად განსაზღვრა კიდეც. კვლევა ეტაპობრივად გავიდა ოჯახური ისტორიის ფარგლებიდან და გადაიზარდა ინტერესში ზოგადად გერმანიაში ქართული ემიგრაციის, ადამიანების ბედისწერის, მათი კვალის ძიების შესახებ. მეტიც, ეტაპობრივად გაიზარდა ჩემი ინტერესი ქართულ-გერმანული ურთიერთობების ისტორიის მიმართ და დღეს ეს მიმართულება ჩემი საქმიანობის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ნაწილია.

ჩემს შემთხვევაში პირადი ინტერესით დაწყებული მიკროკვლევა, ნელ-ნელა პასუხისმგებლობად იქცა: ის, რასაც ვეძებდი და ვიკვლევდი, კონკრეტული ისტორია, კონკრეტული ადამიანების ცხოვრება, ბედისწერა იმდენად გადახლართული და დაკავშირებული აღმოჩნდა სხვა ადამიანებთან, მათ ისტორიებსა და ბედისწერასთან, რომ ხანდახან რთული იყო იმის გააზრება, სად მთავრდებოდა ერთი ოჯახის ან მისი მთავარი მოქმედი პირის ამბავი და იწყებოდა სხვისი. გზადაგზა არაერთ გვერდით თემას გადავწვდი და ისევე გამიტაცა, როგორც უშუალოდ ჩემი კვლევის თემამ. ალბათ, ამისთვისაც მზად უნდა იყო − მოახერხო კონცენტრირება შენთვის პირველად თემაზე და კვლევითმა ლაბირინთებმა მას ძალიან და დიდი ხნით არ დაგაშოროს. თუმცა, ერთი რამ ცხადია, კვლევის პროცესში შეიძლება გიწევდეს არა მარტო „შენიანების“ გაცნობა და „დატირება“, არამედ ხშირად სრულიად უცხო ადამიანებისაც. მათი, ხშირად დაინტერესებული შთამომავლის გარეშე დარჩენილი ადამიანების ისტორიის მიტანა უფრო ფართო საზოგადოებამდე, მათი ამბის დაბრუნება „დიდ ისტორიაში“ − იმ პასუხისმგებლობის ნაწილია, რომელიც ვიწრო ოჯახურ ინტერესს სცილდება და წარსულის მკვლევართათვის ალბათ, ნაცნობი და გასაგებიცაა.

როგორი იყო კვლევის პროცესი, გარდა იმისა, რომ ის დროში ძალიან გაიწელა? ხშირად მიფიქრია, რატომ დამჭირდა ამდენი დრო? მხოლოდ იმიტომ, რომ არ ვიცოდი, კვლევითი უნარები არ გამაჩნდა? თუ რეალურად ამდენი დრო სჭირდება ორ ქვეყანას შორის გაფანტული ოჯახის ისტორიის აღდგენას?

ახლა, როცა კვლევის ძირითადი ნაწილი უკან მოვიტოვე, ვხვდები რომ ბევრი დრო, გარდა საქმის არცოდნისა, იმის გამო დამჭირდა, რომ ეს პროცესი დიდ ემოციურ მზაობას მოითხოვს. რადგანაც ტოტალიტარულ რეჟიმებთან დაკავშირებული ოჯახური ისტორიის კვლევა შთამომავლისთვის შეიძლება ტრავმული იყოს. ხშირად უფრო ტრავმული, ვიდრე უშუალოდ მარტივ მამრავლებად დაშლილი და პასუხგაუცემელი საოჯახო ამბავიც. კვლევის პროცესში შეიძლება ისეთ აღმოჩენებთან მოგიწიოს გამკლავება, რომლებიც საოჯახო გადმოცემის ნაწილი არ იყო და არც აქამდე შენთვის ცნობილი, ერთადერთი „მსხვერპლის“ ან „გმირის“ კონცეფციაში ჯდება.

დროა საჭირო დარგობრივი ცოდნისა და გამოცდილების შესაძენად. ასევე, იმისთვის, რომ შეკითხვების დასმა და პასუხების ძიება ისწავლო. დრო სჭირდება ემოციების მიღმა რეფლექსიას, პიროვნულ დისტანცირებას წინაპრებთან და საკვლევი თემის უფრო განყენებულად შეფასებას.

დღეს უკვე ვხვდები, რომ მხოლოდ კვლევითი უნარების ნაკლებობისა და საკვლევი პერიოდის ისტორიული კონტექსტის არცოდნის გამო კი არა, ჩემი პერიოდული და ხანგრძლივი დისტანცირება კვლევის პროცესთან სწორედ ის იყო, რომ მზად არ ვიყავი ემოციურად მიმეღო ფაქტები. რომ მაგალითად, ჩემი აქამდე მხოლოდ მსხვერპლი ბაბუა, ნებით თუ უნებლიედ, გარკვეული ხანი ნაციონალურ-სოციალისტური რეჟიმის ერთ-ერთ სამსახურში მუშაობდა; რომ ის უამრავ ადამიანთან იყო კონფლიქტში და ამ პარტიულ კინკლაობას ხშირად ქვეყნისთვის სასარგებლო იდეა და საქმე ეწირებოდა. მეტი რომ თავიდანვე მცოდნოდა ეროვნულ-დემოკრატიული პარტიის იდეოლოგიურ პლატფორმაზე, ამ პარტიის ისტორიასა და არაერთ შიდა განხეთქილებაზე, ემიგრაციის დაქსაქსულობასა და პოლიტიკური ხედვების გამო გაუთავებელ კინკლაობაზე, ემიგრანტების ნაწილის თანამშრომლობაზე ნაციონალ-სოციალისტებთან, მაშინ მოქმედ წესებზე სათვისტომოების მიმართ, ქართველი ტყვეების ბანაკებიდან გამოყვანის მცდელობებზე, საბჭოთა ხელისუფლებასთან შეკრულ ემიგრანტებზე და სხვა. - გაცილებით გამიადვილდებოდა, ამ ისტორიაში ჩემთვის დღეს მიუღებელ პოზიციებსა და მოსაზრებებთან დისტანცირება. სწორედ, კვლევის „სუბიექტთან“ შინაგან დისტანცირებას დასჭირდა ბევრი დრო. ეს ის ფაქტორებია, რის გამოც საოჯახო ისტორიის კვლევის პროცესის დროში გაჭიანურება შეიძლება ხდებოდეს და ღირდეს კიდეც. თუმცა გაჭიანურებას უარყოფითი მხარეებიც აქვს: სანამ შთამომავალი-მკვლევარი სწავლობს და შინაგანად იზრდება თემისთვის, გარკვეული თაობა, მოწმეები მიდიან.

2017 წლიდან საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორიამ დაიწყო მოგონებების გამოცემა, საგამომცემლო სერიაში „აკრძალული მეხსიერება“. პოლიტიკოსები, ემიგრანტები, სამხედრო ტყვეები, გლეხები და სხვ. თავიანთ ცხოვრებასა და ამ ცხოვრებაზე საბჭოთა რეჟიმის გავლენაზე ყვებიან. მათი ხმის დაბრუნება ისტორიაში, რომელთა უკვალოდ გაქრობას, მეხსიერებიდან განდევნას, უგულებელყოფას, ასე გულდასმით პირდაპირ თუ ირიბად ცდილობდა საბჭოთა რეჟიმი, მნიშვნელოვანია ათასობით მსგავსი გამოცდილების მქონე ადამიანის ხსოვნისათვის. და იქ, სადაც ასეთი მოგონებები არ არსებობს, გზა საოჯახო ისტორიების მკვლევრებსაც ეხსნებათ. თითო ოჯახის ისტორია მთლიანი ისტორიის ნაწილია. როგორც საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორიის მოგონებების საგამომცემლო სერიის დევიზი ამბობს: ერთი ადამიანი, ერთი ბედისწერა, საერთო ისტორია.

p.s. მადლობა მინდა ვუთხრა ჩემს მეგობარ ქეთი მეგრელიშვილს და ჩემს კოლეგებს ირაკლი ხვადაგიანს და დათო ჯიშკარიანს. მათ დამარწმუნეს რომ ეს ჩემი გამოცდილება და ამბავი, შეიძლება სხვისთვისაც საინტერესო ყოფილიყო და ამ ბლოგის დაწერა სწორედ ამ აზრმა შემაძლებინა.

[1] კაიზერ ვილჰელმის სახელობის მემორიალური ეკლესია ბერლინში, რომლის გუმბათიც მეორე მსოფლიო ომის დროს დაიბომბა და დღემდე ასეა შემონახული, როგორც მეხსიერება ომის შესახებ.