მინდა ერთი გერმანული გვარის, ფონ რეკების (ძველ წყაროებში უფრო ხშირად მოიხსენიება როგორც von der Reck), მათი საქართველოში დამკვიდრებისა და ახალ სამშობლოში საქმიანობის შესახებ გიამბოთ. სამწუხაროდ, შესაძლოა, ჩემ მონაყოლში უზუსტობები შეიპაროს, რადგან ბევრი საბუთი ცხოვრების ქარ-ცეცხლში ჩაიკარგა, რის გამოც, ძირითადად, ოჯახურ გადმოცემას ვეყრდნობი.

სიტყვა „Reck“ გერმანულად „რაინდს, ფალავანს“ ნიშნავს. ამ სიტყვითაა თარგმნილი გერმანულად „ვეფხისტყაოსანი“ („Der Recke im Tigerfell“). მე ამ გვარის ერთ-ერთი უკანასკნელი წარმომადგენელი გახლავართ საქართველოში. როგორც ჩემთვის ცნობილია, ჩვენი წინაპრები ბარონები იყვნენ. ფონ დერ რეკების საგვარეულო გერბზე მუხის კუნძი იყო გამოსახული, ერთი პატარა ტოტით, სამი ფოთლითა და რკოებით, ამ კუნძზე კი დათვის მოკვეთილი თათი იდო (სამწუხაროდ, ჩვენი თავადაზნაურობის სიგელი, გერბი და სხვა საბუთები სოხუმის ომის დროს დაიწვა; ჩემი მამიდა ფრიდა გათხოვილი იყო სოხუმში, იქვე ცხოვრობდა და ეს საბუთებიც მასთან ინახებოდა; პირველივე ყუმბარა მის სახლს მოხვდა). თუ როგორ იშიფრება ამ გერბის გამოსახულება, არ ვიცი, შესაძლოა, ჰერალდიკოსებმა ამის გაშიფრვა შეძლონ, მე კი ბავშვობიდანვე ამ გერბს ვამსგავსებდი უოლტერ სკოტის აივენჰოს გერბს.

როგორც ჩანს, რეკი გავრცელებული გვარია გერმანიაში - ერთ-ერთი რეკი ცნობილი მეკარე იყო გერმანიის საფეხბურთო ნაკრებში.

შუა საუკუნეების გერმანიაში ასეთი წესი ყოფილა: მამულები და საგვარეულო კარ-მიდამო უფროს ვაჟს გადაეცემოდა, უმცროსი ვაჟები კი უმიწაწყლო თავადებად რჩებოდნენ და იძულებულნი ხდებონენ, ან სამხედრო სამსახურში წასულიყვნენ, ან სამღვდელოებაში, წინააღმდეგ შემთხვევაში თავადის წოდებასაც კარგავდნენ. შედეგად, გერმანიაში უმიწაწყლო თავადების მთელი ფენა დაგროვდა.

როდესაც გერმანელ პრინცესას (მომავალ ეკატერინე მეორეს) რუსეთის იმპერატორის ვაჟზე პეტრე მესამეზე ათხოვებდნენ, მან თავისი თანამემამულეები, უმიწაწყლო ბარონები თან წაიყოლა და ვოლგისპირეთში დაასახლა; მისცა მამულები, შეუნარჩუნა ენა, სარწმუნოება (ლუთერანული) და წოდებები. ეს ქმედება გარდა ჰუმანურისა, პრაგმატულიც გახლდათ, რადგან თან წაყვანილი ბარონები კარგი მებრძოლები იყვნენ და ახალ სამშობლოს, რუსეთს, გამოადგებოდნენ. მეორე მხრივ, ეკატერინეს მიერ ჩამოყვანილი გერმანელები სანიმუშო მიწათმოქმედნიც იყვნენ და ამ მიზნითაც იქნენ ვოლგისპირეთის მიწებზე დასალებულნი. მათ შორის იყვნენ ბარონი ფონ რეკებიც, რომლებიც რუსეთში, როგორც ჩანს, პრივილეგირებულ მდგომარეობაში იყვნენ. ბევრი მათგანი პეტერბურგში მეფის კარზე მსახურობდა და პეტერბურგსა და მოსკოვში ახლაც დგას მდიდრული სახლები, რომლებიც მათ გვარს ატარებს.

ჩემი უშუალო წინაპრები ქალაქ სარატოვსა და სარატოვის გუბერნიაში ცხოვრობდნენ. ახლა უკვე აღარ ვიცი, ჩვენი ოჯახის რომელმა წარმომადგენელმა (უკვე საბჭოთა დროს, საქართველოდან) გაგზავნა მოთხოვნა სარატოვის ოლქის მხარეთმცოდნეობის მუზეუმის არქივში; ასე თუ ისე, შინ შემოგვრჩა ამ დაწესებულებიდან გამოგზავნილი ამონაწერი, სადაც ჩამოთვლილია, თუ რომელ იქაურ დოკუმენტებშია მოხსენიებული ფონ დერ რეკები. ამ ხელნაწერი ფურცლებიდან უკიდურესად საინტერესო, თუმცა წყვეტილ ცნობებს ვღებულობთ... აქ წერია, რომ ფონ დერ რეკების გვარი ევროპაში XVI საუკუნიდან ყოფილა ცნობილი. გადმოცემის თანახმად, ამ ოჯახის წარმოადგენლებს მეორე ჯვაროსნულ ლაშქრობაში მიუღიათ მონაწილეობა. XVII საუკუნეში ყველაზე ცნობილი ყოფილა საქსონიელი ბარონ ფონ დერ რეკების შტო.

რუსეთში პირველად მოიხსენიება იოჰან ფონ დერ რეკი - საღვთო რომის იმპერიის ერთ-ერთი დესპანი, რომელიც რუსეთში ფელდმარშალ მინიჰის (XVI-XVII საუკუნეთა მიჯნა) სამხედრო მრჩეველი და დამკვირვებელი ყოფილა. საინტერესოა, რომ ამავე პერიოდში, ფელდმარშალ შერემეტიევის მეთაურობის ქვეშ არტილერიის ინსტრუქტორად რუსეთის ჯარში უმსახურია ვინმე პოლკოვნიკ გუსტავ ფონ დერ რეკს, რომელიც შვედეთის მეფე კარლოს XII-ის დროს შვედეთიდან ჯერ ქალაქ რიგაში, შემდეგ კი რუსეთში წამოსულა. ჯერ კიდევ ამ მონარქის წინამორბედის, კარლოს XI-ის დროს შვედეთში დაიწყო თავად-აზნაურობისათვის მამულების ჩამორთმევისა და მათი გვირგვინისათვის მიკუთვნების პროცესი, რომელიც ისტორიაში „რედუქციის“ სახელითაა შესული და, როგორც ჩანს, გუსტავის შვედეთიდან წამოსვლის მიზეზიც სწორედ მიწის დაკარგვა იყო. მართალია, შედგომში, ფონ დერ რეკები ეკატერინეს მიერ ჩამოყვანილ სხვა გერმანელებთან ერთად ვოლგისპირეთში ცხოვრობდნენ, რომატიკული სულისკვეთება მაინც მაფიქრებინებს, რომ ჩვენი გვარი რუსეთში კიდევ უფრო ადრე, პეტრე პირველის დროს დამკვიდრდა და რომ ჩვენი წინაპარი სწორედ ის ავანტიურისტი გუსტავი იყო, რაღაცით ბორის აკუნინის პერსონაჟ კორნელიუს ფონ დორნს (გენიალური გამომძიებლის, ერასტ პეტროვიჩ ფანდორინის წინაპარს) რომ მაგონებს: თავგადასავლის საძიებლად რომ მიატოვა შვედეთი და ახალ მიწებს მიაშურა...

სარატოვის არქივის ამონაწერში ჩამოთვლილია XIX საუკუნეში სარატოვის გუბერნიაში მცხოვრები არაერთი ცნობილი და გამოჩენილი ფონ დერ რეკი. მათ შორის იყვნენ: იგნაციუს ფონ დერ რეკი (1865-1912) - სანკტ-პეტერბურგში, საგარეო საქმეთა სამინისტროში ნამსახურები გადამდგარი „სტატსკი სოვეტნიკი“; კარლ იოჰან ფონ დერ რეკი (1855-1906) - სარატოვის გუბერნიის ჟანდარმერიის პოლკოვნიკი, რომელიც 1905 წლის არეულობებისას დაიჭრა და მძიმე ავადმყოფობის შემდეგ ერთ წელიწადში გარდაიცვალა; იყვნენ გიმნაზიის პედაგოგები, კაპიტალისტები, შეძლებული მემამულეები, ოპერის მომღერლები, ქველმოქმედები...

ჩვენი ერთ-ერთი წინაპარი ფონ დერ რეკი სუვოროვის არმიაში მსახურობდა და მრავალი სამხედრო ჯილდოც დაიმსახურა.

მეორე მსოფლიო ომამდე ვოლგისპირელი გერმანელების დასახლებას ავტონომიის სტატუსი ჰქონდა, მისი დედაქალაქი იყო ენგელსი. მაგრამ, რა საკვირველია, ომის პირველი დღეებიდანვე ზოგი სად გადაასახლეს, ზოგიც სად . . .

***

საქართველოში პირველი რეკი, ჩემი პაპა ფრიდრიჰი, უკვე მეოცე საუკუნეში ჩამოვიდა. გამოჩენილი ინჟინერი იყო სასოფლო-სამეურნეო დარგში. დაიბადა 1868 წელს სარატოვის გუბერნიის სოფელ ბარატაევკაში, მდინარე ვოლგის მარცხენა ნაპირზე, მიწათმოქმედი-კოლონისტის, ჰაინრიჰ რეკის ოჯახში. ფრიდრიჰსაც მამასავით ბავშვობიდანვე იზიდავდა მიწათმოქმედება და სკოლის დასრულების შემდეგ გაემგზავრა ქალაქ რიგაში, სადაც სწავლობდა სასოფლო-სამეურნეო სასწავლებელში, რომელიც წარჩინებით, ოქროს მედლით დაამთავრა, რის შემდეგაც ევროპაში სწავლის გაგრძელება შესთავაზეს, მაგრამ მამამ არ ურჩია საზღვარგარეთ გამგზავრება; ფრიდრიჰიც ვოლგისპირეთში დაბრუნდა, სადაც აგრონომად მუშაობა დაიწყო. სარატოვის გუბერნიის უზარმაზარ ტერიტორიაზე მხოლოდ სამი აგრონომი მუშაობდა. სამუშაო პირობები გაუსაძლისი იყო მათთვისაც და გლეხებისთვისაც. ფრიდრიჰს ბევრი ნოვატორული გეგმა ჰქონდა მიწის დამუშავების ტექნოლოგიებთან დაკავშირებით, მაგრამ მაშინდელი ბიუროკრატია და მატერიალური სიდუხჭირე მათი განხორციელების საშუალებას არ იძლეოდა. თუმცა ბევრი რამ ხორციელდებოდა კერძო პირთა შესაწირით.

ფრიდრიჰ და როზალია რეკები.

შემდგომ ფრიდრიჰი სასოფლო-სამეურნეო სკოლის დირექტორად დანიშნეს. ამ თანამდებობაზე რამდენიმე წელიწადს იმუშავა, მაგრამ მიწაზე მუშაობა ბევრად მეტად იზიდავდა, ვიდრე თუნდაც წარმატებული პედაგოგიურ-საზოგადოებრივი მოღვაწეობა. პირველი მსოფლიო ომის დაწყებისთანავე ფრიდრიჰი ბევრი რამით ეხმარებოდა ჯარისკაცებს, რისთვისაც, როგორც ოჯახური გადმოცემით ვიცი, ნიკოლოზ მეორისაგან პირადად მიუღია მადლობის სიგელი.

უკვე პირველი მსოფლიო ომის წლებში საქართველოში დიდი პროექტი მზადდებოდა ხობის მიდამოებში ჭაობების ამოშრობისა და ჩაისა და ციტრუსების პლანტაციების გაშენების მიზნით და ფრიდრიჰი იქ სამუშაოდ მიიწვიეს. სხვათა შორის, ნიკოლოზ მეორე ამ პროექტის წინააღმდეგი ყოფილა, უთქვამს, ქართველები პატარა ერია და პლანტაციებზე სამუშაოდ არ მემეტებიანო, მაგრამ ამ პროექტის პრაქტიკულ მნიშვნელობაში მაინც დაარწმუნეს. ფრიდრიჰი საქართველოში გამგზავრებაზე მიწის მონატრების გარდა იმიტომაც დათანხმდა, რომ, როგორც თვითონ ყვებოდა, ომმა გერმანელებისადმი მოსახლეობის განწყობა შეცვალა, აგრეთვე სამღვდელოებაც ცერად უყურებდა ლუთერანული აღმსარებლობის საზოგადო მოღვაწეს. ფრიდრიჰი ოჯახთან ერთად ზუგდიდში დაასახლეს. რეკების ოჯახს დადიანების სასახლის ერთი ფლიგელი ეკავა.

სირთულეების მიუხედავად, ფრიდრიჰი ენთუზიაზმით შეუდგა მუშაობას და წარმატებებსაც მიაღწია. თუმცა რევოლუციის შემდეგ რეკებს თავადობა ჩამოერთვათ, ისევე, როგორც გვარის წინსართი „ფონ დერ“. შეიძლება თამამად ითქვას, რომ ის პიონერი გახლდათ დასავლეთ საქართველოში მრავალი სუბტროპიკული კულტურის გაშენებაში. რევოლუციები და სამოქალაქო ომები, ცხადია, სირთულეებს უქმნიდა, მაგრამ ის ცდებს არ წყვეტდა. ჩაფიქრებული ჰქონდა საქართველოშიც წელიწადში სამი მოსავალი აეღო, როგორც იტალიაში, რადგან საქართველოს შავიზღვისპირეთი ჰავით თითქმის არ განსხვავდება ადრიატიკისაგან.

ფრიდრიჰის ოჯახი 5 წევრისაგან შედგებოდა: ფრიდრიჰი, მისი მეუღლე როზალია (ქალიშვილობაში ზაიფერტი) და სამი შვილი: უფროსი ქალიშვილი ფრიდა და ვაჟები ფრიცი და ჰანსი.

ჰანსი, ფედია, ფრიდა, როზალია და ფრიდრიჰ რეკები

მე ჰანსის შვილი გახლავართ. ჩემი მამიდა ფრიდა ქართველს გაჰყვა ცოლად და, როგორც უკვე მოგახსენეთ, სოხუმში ცხოვრობდა, დაამთავრა სამედიცინო ინსტიტუტი და პენსიაზე გასვლამდე მთავარი ექიმი იყო სოხუმის პოლიკლინიკაში. ფრიდრიჰის მეუღლე როზალია 1932 წელს გარდაიცვალა, ვაჟები თბილისში დასახლდნენ და დაოჯახდნენ. სიცოცხლის ბოლოს ფრიდრიჰი მძიმედ დაავადდა, ნაწილობრივ დადამბლავდა, იძულებული გახდა, ზუგდიდში აგრონომის თანამდებობა მიეტოვებინა და ოჩამჩირეში დასახლებულიყო, სადაც პატარა ნაკვეთი ჰქონდა. მწირი პენსია არ ჰყოფნიდა, მაგრამ საკუთარ ნაკვეთზე მოყვანილი ხილ-ბოსტნით ირჩენდა თავს და ცდებსაც განაგრძობდა. ბოლო წლებში ყვავილების მოშენება დაიწყო და თავისი ბაღი ნამდვილ წალკოტად აქცია. საქართველოსათვის მანამდე უცხო ყვავილთა ჯიშებიც გაახარა. მეორე მსოფლიო ომს ფრიდრიჰი ვერ მოესწრო, გაჰყვა გულისტკივილი, რომ მრავალი გეგმის განხორციელება ვერ მოახერხა...

ბიძაჩემი ფრიცი (აქ მას ფედიას ეძახდნენ) ინჟინერი იყო, ხოლო მამაჩემმა ჰანსმა სასოფლო-სამეურნეო ინსტიტუტი დაამთავრა, მუშაობდა საქართველოს მეცნიერებათა აკადადემიის ზოოლოგიის ინსტიტუტში, დაიცვა დისერტაციები და გამოჩენილ მეცნიერად ითვლებოდა საქართველოში და მის ფარგლებს გარეთაც. მან ფაქტობრივად საფუძველი ჩაუყარა საქართველოსათვის სრულიად ახალ დარგს, აკაროლოგიას, რომელიც მცენარეთა (არაპარაზიტულ) ტკიპებს და სოფლის მეურნეობისა და ადამიანის ჯანმრთელობისათვის მათ მნიშვნელობას შეისწავლის. მას ეკუთვნის ასზე მეტი სამეცნიერო ნაშრომი, მათ შორის, ვრცელი მონოგრაფია „ტეტრანიქული ტკიპების სარკვევი“, რომლითაც დღესაც სარგებლობენ მკვლევრები. მუშაობდა საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის ზოოლოგიის ინსტიტუტში, ჰყავდა ასპირანტები როგორც საქარველოდან, ისე რუსეთიდან, აზერბაიჯანიდან, სომხეთიდან, ჩინეთიდან და სხვა.

დაიწყო ავბედითი მეორე მსოფლიო ომი. ფრიდას არაფერი ემუქრებოდა, რადგან ქართველზე იყო დაქორწინებული. ფედია კი ოჯახთან ერთად ყაზახეთში გადაასახლეს და მათ შესახებ აღარაფერი ვიცი.

ჰანსს ომამდე ჰყავდა ოჯახი, მაგრამ ადრე დაქვრივდა, დარჩა ვაჟი - ვადიმი. ვადიმს ზრდიდა ბებია - უკეთილშობილესი ქალბატონი კატო დუმბაძე, რომელმაც მოახერხა ომის დაწყებისთანავე ვადიმისთვის გვარი შეეცვალა (ის პაპამ იშვილა) და ამით ბავშვი გადასახლებას გადაარჩინა. ჩემი ნახევარ-ძმა (აწ გარდაცვლილი) ლექვინაძის გვარს ატარებდა. ის ცნობილი არქეოლოგი იყო, საქართველოს ისტორიის მუზეუმში ნუმიზმატიკის განყოფილების გამგედ მუშაობდა.

ვადიმ და ნინო რეკები

მამაჩემი, ჰანს ფრიდრიჰოვიჩი ომის დასაწყისისათვის უკვე გაყრილი იყო და, როგორც უცოლო, გადაასახლეს ვორკუტაში, სადაც ქვანახშირის მაღაროებში მუშაობდა. ყოვლად არაადამიანური პირობების გამო იქ ყველა სასიკვიდლოდ იყო განწირული. ყოფილი სიდედრის, კატოს ამანათები ძნელად აღწევდა უკიდურეს ჩრდილოეთში, მაგრამ ეს იშვიათი დახმარებაც დიდი შველა იყო მისთვის. ჰანსის ვორკუტას ეპოპეაზე მთელი წიგნის დაწერა შეიძლება. მამას არ უყვარდა ამაზე ლაპარაკი, მაგრამ მისი მწარე გამონათქვამების საფუძველზე შემექმნა იქაურ ჯოჯოხეთზე წარმოდგენა.

ჰანს რეკი სხვადასხვა ასაკში

თავიდან, სახელდობრ, მაღაროში მუშაობდა და იქ, ალბათ, დიდხანს ვერ გაძლებდა ცოცხალი, რადგან პირობები სრულიად გაუსაძლისი იყო და უმძიმესი ფიზიკური შრომაც უწევდა, მაგრამ მოგვიანებით, როცა შეიტყეს, რომ ბიოლოგი იყო, სამედიცინო პუნქტში გადაიყვანეს სამუშაოდ და, ვფიქრობ, სწორედ ამან გადაარჩინა. იმ პერიოდზე, ვიდრე მაღაროში მუშაობდა, ერთი ასეთი ეპიზოდი მოჰყვა: ორმა პატიმარმა, სისხლის სამართლის მუხლით გასამართლებულებმა, ბანქოს თამაშისას მამაჩემის სიცოცხლე გაათამაშეს; მან, ვინც ეს ფსონი დადო, წააგო და ჰანსი მაღაროს ერთ-ერთ ჭაში (ღრმა ორმოში) ჩააგდეს, სადაც ის ორი დღე-ღამის განმავლობაში ეკიდა, ვიდრე ვიღაცამ არ ამოიყვანა. კიდევ იხსენებდა ერთ ქალს, რომელიც მაღაროებში დისპეჩერად მუშაობდა. ჰანსს კარგა ხანს მხოლოდ მისი ხმა ესმოდა, ხმის გამაძლიერებლით განკარგულებებს რომ იძლეოდა და ტლანქი, უშვერი, ქალისათვის ყოვლად შეუფერებელი სიტყვებით იგინებოდა. როდესაც გარკვეული ხნის შემდეგ ამ ქალის პირველად ნახმა მოუწია, იმან გააკვირვა, რომ სრულიად ჩვეულებრივი ქალი ყოფილა, გარეგნულად მომხიბლავიც კი და თურმე „ადამიანური“ საუბარიც შეძლებია. მამა ამბობდა, გადასახლებაში ფიზიკურად ძლიერი, ბრგე ვაჟკაცები ხშირად სხვებზე ადრე „ტყდებოდნენ“ და იღუპებოდნენ, ის სულიერი სიძლიერე და ამტანობა იყო საჭირო.მამასთან საუბრებიდან კიდევ მისი ასეთი გამონათქვამიც მახსოვს: ამქვეყნად ულამაზესი სანახაობა ჩრდილოეთის ნათებააო. ალბათ, გულში ფიქრობდა: ნეტავ ეს სილამაზე არასოდეს მენახაო... არ მახსოვს, მამას ბრაზი და ბოღმა გამოეხატოს თავის გადასახლებასთან დაკავშირებით, ეს კი უთქვამს: „უფლება რომ მოეცათ, ფრონტზე წავიდოდი და ქვეყნის დასაცალად ვიბრძოლებდი. ვფიქრობ, ქვეყანას იქ უფრო გამოვადგებდი...“ გადასახლებიდან ჰანსმა ერთადერთი ნივთი, რკინის კოვზი ჩამოიტანა, რომელზედაც ამოკაწრულია: «Ищи сука мясо». ეს „სუვენირი“ ჩვენ ოჯახში დღემდე ინახება.

ნინო რეკი მამასთან ერთად.

აი, ომიც დამთავრდა! ჰანსის მოწაფეები, ასპირანტები, თანამშრომლები მის რეაბილიტაციაზე მუშაობას შეუდგნენ. ამ მოძრაობას სათავეში ჩაუდგა მისი ასპირანტი თამარ ჟიჟილაშვილი. წარმომიდგენია, რა რთული სამუშაო გასწიეს ამ ადამიანებმა იმ საშინელი ბიუროკრატულ-ტოტალიტარული სისტემის გასარღვევად. ამას იმიტომ ვუსვამ ხაზს, რომ მინდა მადლობა გადავუხადო იმ ადამიანებს, ვინც ჰანსი გადაარჩინა და ვინც ახლა ცოცხალი აღარ არის.

საქართველოს აკადემიის პრეზიდენტმა ნიკო მუსხელიშვილმა წერილი მისწერა საკავშირო აკადემიის პრეზიდენტს სერგეი ვავილოვს, დაწვრილებით აღუწერა ჰანს რეკის ღვაწლი ქართულ მეცნიერებაში და სთხოვა, ეს ადამიანი მოეძებნა და გაეთავისუფლებინა. ვავილოვის დიდი ძალისხმევით ჰანსი შინ დაბრუნდა.

თბილისში ჩამოვიდა დაავადებული, დაუძლურებული, ფაქტობრივად, მომაკვდავი ადამიანი, რომელსაც ქართველი ნათესავები და მეგობრები დაეხმარნენ და ფეხზე წამოაყენეს.

გადასახლებიდან დაბრუნების შემდეგ რამდენიმე წელიწადში ჰანსმა ცოლად შეირთო ჯაფარიძის ქალი ნადეჟდა და მათი ქორწინების შედეგად გავჩნდი მე - ნინო რეკი. პენსიაში გასვლის შემდეგ ჰანსმა წყნეთი, აგარაკზე უმშვენიერესი ბაღ-ბოსტანი გააშენა: ალბათ, მიწის სიყვარული გვარში გვაქვს...

ნინო რეკი მშობლებთან ჰანს რეკთან და ნადეჟდა ჯაფარიძესთან ერთად

რეკების გვარი საქართველოში ჩემით დამთავრდებოდა, ჩემ ქალიშვილს, თამარ კოტრიკაძეს გვარის წინსართად პაპის გვარი რომ არ აეღო. ის გახდა რეკ-კოტრიკაძე. თამარი ფილოლოგიურ მეცნიერებათა დოქტორი და მთარგმნელია. მაგრამ რეკების გვარი მისით დასრულდება, რადგან მისი შვილები ქართულ გვარებს ატარებენ.

1) თამარ (ტატა კოტრიკაძე) მშობლებთან - ნინო რეკთან და გიორგი კოტრიკაძესთან ერთად

2) ტატა კოტრიკაძე მოსკოვში, პიატნიცკაიას ქუჩაზე, რეკების სახლთან. ე.წ. "ლომებიანი სახლი", 1897 წელს აშენდა არქიტექტორ სერგეი შერვუდის პროექტით.