საქართველოში მდებარე ერთი გერმანული სოფლის კარგი და ცუდი მოგონებები

„გერმანელები სამხრეთ კავკასიაში“ - ეს თემა უკვე მრავალი ათეული წელია არაერთი კვლევისა თუ პუბლიკაციის საგნად იქცა, თუმცა მაინც არსებობს განცდა, რომ ეს საკმარისი არ არის. ზოგი დასახლება მკვლევართა ყურადღების მიღმა დარჩა და დავიწყებას მიეცა. ამის კარგი მაგალითია, სოფელი როზენტალი, დღევანდელი ვარდისუბანი, რომელიც მუხრანთან ახლოს მდებარეობს. ამ სტატიის შექმნის იდეა ჯერ კიდევ მაშინ დაიბადა, როდესაც დასახლება ალექსანდერსდორფზე წიგნს ვწერდი (ალექსანდერსდორფი - შვაბური სოფელი კავკასიაში. პირველი 100 წლის ქრონიკა - ოჯახების ისტორიები 1817-1917წწ. ლუდვიგსბურგი, 2017). მაშინ გავიცანი რამოდენიმე როზენტალელი, რომლებსაც ბევრი ამაღელვებელი ისტორია ჰქონდათ მოსაყოლი. ეს სტატია მცდელობაა, კიდევ ერთი პატარა კენჭი შევმატოთ კავკასიაში შვაბების ისტორიის ჭრელ მოზაიკას.

როზენტალი ერთ-ერთი ბოლო გერმანული კოლონია იყო, რომელიც საქართველოში 1941 წლამდე დაარსდა. 1817-1818 წლებში შვაბები ვჲურთემბერგიდან სამხრეთ კავკასიაში ჩამოვიდნენ და აქ გერმანული დასახლებები დააარსეს. მათი მეურნეობები დროთა განმავლობაში მემკვიდრეებს შორის კანონის საფუძველზე იყოფოდა და შესაბამისად ან ნახევრდებოდა, ან კიდევ უფრო მცირე, მეოთხედებად ნაწილდებოდა. ამაზე მცირედ დაყოფა აიკრძალა, რადგან ასე შეუძლებელი ხდებოდა ოჯახის გამოკვება, წერდა 1909 წელს გაზეთი „კაუკაზიშე პოსტ“ (Kaukasische Post).

1908 წელს ალექსანდერსდორფის მოსახლეებმა მიწის სიმცირის გამო სოფლის დატოვება და სხვაგან გადასახლება დაიწყეს, ზოგი მაგალითად ტრაუბენბერგში (დღევანდელი თამარისი) გადავიდა, 1925 წელს ზოგი მარნაულში (მარნეული), ხოლო 1922 წელს კი - ჰოფნუნგსტალში. საბჭოთა პერიოდში კოლონისტების იძულებითი კოლექტივიზაცია მოხდა და მათი მიწები სახელმწიფო საკუთრება გახდა.

1933 წელს ალექსანდერსდორფელებმა, რომლებსაც ამ დასახლებიდან წასვლა სურდათ, მუხრანთან და გარდაბანთან ახლოს მიწები მიიღეს. ხელოსნებმა, რომლებიც თბილისში მუშაობდნენ, მაგალითად, რკინიგზაზე, ალექსანდერსდორფში დარჩენა ამჯობინეს. გლეხები და მევენახეები კი ახალ მიწებზე გადასახლდნენ. ასე დააფუძნა 43-მა ოჯახმა ალექსანდერსდორფიდან გარდაბნის მიდამოებში ახალი სოფელი ტრაუბენტალი. 28 ოჯახმა კი, რომლებიც მუხრანის მიმდებარედ დამკვიდრდნენ, დააარსა სოფელი როზენტალი. მიწა კი გამოიყო 1933 წელს, მაგრამ იმისთვის რომ ის მიწათმოქმედებისთვის ვარგისი ყოფილიყო, ჯერ ეკალ-ბარდებისგან უნდა გაეწმინდათ. ამის გამო საწყის ეტაპზე მხოლოდ მამაკაცები ჩამოვიდნენ უფროს ვაჟებთან ერთად როზენტალში (სახელი „როზენტალი“ველურ ვარდს უკავშირდება, რომელიც ამ მიდამოებში ფართოდ იყო გავრცელებული). ვიდრე სახლების მშენებლობა დასრულდებოდა, სოფლის ახალი მოსახლეები ხის ქოხებში ცხოვრობდნენ. ოჯახების უმეტესობა კი ალექსანდერსდორფიდან მხოლოდ 1936 წელს გადმოვიდა აქ საცხოვრებლად.

95 წლის ერნა თიმი, ქალიშვილობის გვარი გერსტენლაუერი და 86 წლის ირმა ბრუშკო, ქალიშვილობის გვარი შოკი, როზენტალელები არიან. დღეს ორივე ვჲურთემბერგში ცხოვრობს და ძველ სამშობლოს, როზენტალს იხსენებს:

ერნა თიმი (საცხოვრებელი ადგილი მოსბახი, ვჲურთემბერგი) ყვება:

1923 წელს თბილისთან ახლოს, ალექსანდერსდორფში, დავიბადე. დასახლება როზენტალი თბილისიდან დაახლოებით 50 კილომეტრის მოშორებით დაარსდა. მისგან 6 კილომეტრის დაშორებით ქართული სოფელი მუხრანი მდებარეობდა, მეორე მხარეს კი, ქსოვრისი, რომელიც 3 კმ-ით იყო დაშორებული.

1934 წელს როზენტალში ჩასულმა ალექსანდერსდორფელებმა სახლების მშენებლობა დაიწყეს. ჩემი მშობლები ამ დროისთვის ჯერ კიდევ ალექსანდერსდორფში ცხოვრობდნენ. მამაჩემი დურგალი იყო, იქ სახელოსნო ჰქონდა და სატრანსპორტო საშუალებებს ამზადებდა. მე და ჩემი ძმები ორშაბათიდან შაბათამდე როზენტალში, პატარა ხის ქოხში, ვცხოვრობდით. მე 11 წლის ვიყავი და და-ძმებისთვის სადილს ვამზადებდი.

ჩემი ძმები ხის ნარჩენებისგან მიწას ასუფთავებდნენ და თიხის აგურებს (ე.წ „ალიზს“) აკეთებდნენ, რითაც მოგვიანებით სახლი უნდა აშენებულიყო. ალიზს ნოტიო თიხისაგან ამზადებდნენ, ურევდნენ ნამჯას, აგურის ფორმას აძლევდნენ და მზეზე აშრობდნენ.

შაბათობით ალექსანდერსდორფში მშობლებთან მივდიოდით, ორშაბათს კი მთელი კვირით ისევ როზენტალში ვბრუნდებოდით. ჩვენი სახლი ჯერ დამთავრებულიც კი არ იყო, როდესაც 1935 წელს მთელი ოჯახი საცხოვრებლად როზენტალში გადავედით. მაშინ 12 წლის ვიყავი.

ადრე ამ მიწებს„თათრები“ (ასე ეძახდნენ მაშინ ადგილობრივებს) საძოვრებად იყენებდნენ. შემდეგ აქ გერმანელები გადმოსახლდნენ. მიწა დაამუშავეს, ხორბალი, სიმინდი, ქერი და შვრია დათესეს. თუმცა ხშირად საქონელი მათ ნათესებს თელავდა.

სოფელს ერთი ქუჩა ჰქონდა. მარჯვნივაც 14 სახლი იდგა და მარცხნივაც. ზედა ნაწილს, რომელიც ქსოვრისისკენ მდებარეობდა, „ზემოს“ ეძახდნენ, მუხრანისკენ მდებარე ნაწილს კი - „ქვემოს”. სარწყავი არხი „ზემოდან“ „ქვემოთ“ მიედინებოდა. მიწა მარჯვენა მხარეს უკეთესი იყო, რადგან მარცხენა მხარეს, მდინარე ქსანის სიახლოვეს, წყალდიდობები იცოდა.

დასახლებას მართალია როზენტალი ერქვა, მაგრამ კოლმეურნეობას „როზა ლუქსემბურგი“ დაარქვეს. მამაჩემი გოტფრიდ გესტენლაუერი 1938 -1941 წლებში კოლმეურნეობის თავმჯდომარე იყო. ბიძაჩემს ულრიხ გერსტენლაუერს მუხრანიდან ფოსტა მოჰქონდა, ასევე სოფლის მცხოვრებთ სურსათითა და სხვა წვრილმანებით ამარაგებდა. იაკობ ფლადი ბუღალტერი იყო და მოსახლეობას საბუთების მოწესრიგებაში ეხმარებოდა.

პირველი ორი წელი როზენტალში სკოლა არ იყო. მოგვიანებით დაწყებითი კლასის ბავშვებს კრისტიან შოკის სახლში ამეცადინებდნენ. მასწავლებელი ქართველი იყო, ახალგარდა ბიჭი და გაკვეთილებს ქართულად ატარებდა. როზენტალელებმა, განსაკუთრებით კი კაცებმა, გამართულად იცოდნენ ქართული, თუმცა სახლში და ერთმანეთში, რა თქმა უნდა, მხოლოდ შვაბურად საუბრობდნენ.

1941 წლის 18 ოქტომბერს სხვებთან ერთად ჩვენი ოჯახიც გადაასახლეს. ახლაც კი მახსოვს, წინა დღეს სიმინდის მოსავალი ავიღეთ და გვიხაროდა, რომ რთული სამუშაოები მინდორში უკან მოვიტოვეთ. მომდევნო დღეს კი შევიტყვეთ, რომ სამშობლო უნდა დაგვეტოვებინა. თან წასაღები ნივთები გარეთ შევაგროვეთ, მილიციელებმა კარი ჩაკეტეს და სახლი დალუქეს.

18 ოქტომბრის დილას ადგილობრივები ურმით მოვიდნენ. ჩვენი ნივთებიანად ურემზე მოვთავსდით და ის გაურკვევლობისკენ დაიძრა. მუხრანი რომ გავიარეთ, იქაური ქალები ცრემლიანი თვალებით გვიქნევდნენ ხელს. ქსანის სადგურზე ბაქოს მატარებელში გადაგვტვირთეს, იქიდან კი გემზე, რომლითაც ღამე კასპიის ზღვით კრასნოვოდსკისკენ წავედით. იქიდან პირუტყვისთვის განკუთვნილი სატვირთო ვაგონებით უზბეკეთისა და თურქმენეთის გავლით ყაზახეთში ჩავედით.

1941 წლის 12 ნოემბერს პავლოდარში ჩავაღწიეთ. ღამე იქვე ახლოს ერთ ყაზახურ სოფლებში გავათენეთ. მეორე დღეს კი ოჯახების უმეტესობა კიზილტუში წავიდა და იქ დასახლდა. ეს სოფელი პავლოდარიდან დაახლოებით 50 კმ-ით არის დაშორებული. ჩვენი ზოგიერთი თანასოფლელი კი პოდსტეპკაში წავიდა.

1942 წლის თებერვალშივე მამაკაცები "შრომის არმიაში" გამოიძახეს. უმძიმესი დრო დაგვიდგა - შიმშილი, სიცივე, სიღარიბე, ბევრიც დაიღუპა. 1942 წლის ნოემბერში კი სხვა ქალებთან ერთად მეც მომიწია "შრომის არმიაში" წასვლა. ჩემი ოთხივე ძმაც იძულებით სამუშაოზე იყო მობილიზებული. მე ექვსი წლის შემდეგ გავთავისუფლდი და მშობლებთან, კიზილტუში დავბრუნდი.

1959 წელს საცხოვრებლად ჯეტისაიში გავედით. იქ უფრო თბილოდა და თანაც კავკასიელი გერმანელებიც ცხოვრობდნენ, რომლებიც სამხედრო კომენდანტის კონტროლის დასრულების შემდეგ ამ სოფელში დასახლდენენ.

იქ გავიცანი ჩემი მომავალი მეუღლე ევალდ თიმი, რომელიც აქსტაფადან (გერმანული დასახლება აზერბაიჯანში) ყაზახეთში იყო დეპორტირებული. 1960 წელს დავქორწინდით.

1972 წელს მამაჩემთან ერთად საქართველოში ჩამოვედი და მშობლიური სოფელიც მოვინახულე. მძიმე იყო იმის ნახვა, თუ რა მდგომარეობაში იყო ჩვენი სახლები, ბაღები, სადაც აღარც ხეები ხარობდა და აღარც ვაზი. ჩვენი ლამაზი როზენტალი აღარ არსებობდა.

1991 წლის მარტში გერმანიაში ჩამოვედით.

ირმა ბრუშკო (საცხოვრებელი ადგილი მარკდორფი, ვჲურთემბერგი) ყვება:

1932 წელს ალექსანდერსდორფში დავიბადე. მამაჩემი გოტლიბ შოკი თბილისში, ფაბრიკაში მუშაობდა. საბჭოთა დროს გერმანული სოფლების მაცხოვრებლები იძულებული გახდნენ კოლმეურნეობა შეექმნათ. მამაჩემი კოლმეურნეობის თავმჯდომარედ აირჩიეს. მას კოლმეურნეობა „როზა ლუქსემბურგისთვის“ უნდა ეხელმძღვანელა როზენტალში. ჩემი დეიდები, პაულინა და იდა, ასევე ბიძაჩემი რიჰარდი, რომელიც მამაჩემის ძმა იყო, ოჯახებით ალექსანდერსდორფში (რომელიც მაშინ უკვე თბილისს ეკუთვნოდა) დარჩნენ და 1941 წლამდე იქ ცხოვრობდნენ.

როდესაც გერმანელებს ახალი დასახლებებისთვის მიწები გამოუყვეს, ადგილობრივებში („თათრები“ ) ამან დიდი უკმაყოფილებით გამოიწვია. 1935 წელს ტრაგიკული ინციდენტი მოხდა. როდესაც გერმანელების მიერ დამუშავებულ მიწაზე ხორბალი და სიმინდი გაიზარდა, მეზობელი სოფლებიდან საბალახოდ პირუტყვი გამოუშვეს. მამაჩემი, როგორც კოლმეურნეობის თავმჯდომრე, კარგ მოსავალზე იყო პასუხისმგებელი, ის ცხენით გაიქცა მინდვრისკენ და იქიდან პირუტყვის გაყრას ცდილობდა. უცებ საიდანღაც იარაღი გაისროლეს. გაბოროტებულმა ადგილობრივებმა მამაჩემს ესროლეს. დედაჩემი ორი პატარა ბავშვით მარტო დარჩა. მაშინ მე მხოლოდ სამი წლის ვიყავი და ჩემი ძმა კი ხუთის.

ჩვენთვის როზენტალში ცხოვრების დაწყება მძიმე და ნაღვლიანი აღმოჩნდა. ყველა ერთად ვცხოვრობდით - დედაჩემი, პაპა ულრიხ გერტენლაუერი და ბებია ჯოზეფინა (შტელე), ასევე ბიძაჩემი რობერტ გერტენლაუერი თავისი ოჯახით. დედაჩემმა ქმრის სიკვდილის შემდეგ თავი ხელში აიყვანა და მძიმე მამაკაცურ სამუშაოს მარტო უძღვებოდა. ხუთი წლის ასაკში ჩემ ძმასთან ერთად უკვე მეც მიწევდა დედას საოჯახო საქმესა და ბაღის მოვლაში დავხმარებოდი.

პაპაჩემმა პატარა სარწყავი ჭურჭელი დამიმზადა, მამაჩემის საფლავის მოვლა რომ შემძლებოდა. როზენტალის სასაფლაოზე სამი საფლავი იყო: მამაჩემის - გოტფრიდ შოკის, ჟოზეფინა ჰენზინგერის (გარდაიცვალა 1937 წ.) და ქვრივი კაროლინ კნაუსის (გარდაიცვალა1939 წ.).

1941 წლის ოქტომბერში როზენთალს სამუდამოდ დავემშვიდობეთ. დღემდე თვალწინ მიდგას სურათი, როგორ ვტოვებთ დასახლებას ურმებით. სოფლიდან რომ გავყავდით, ენით აუწერელი ხმაური ისმოდა. ჩვენი შინაური ცხოველების გულისმომკვლელი, ყოვლისმომცველი ბღავილი. ჩვენი ძაღლი ურემს დიდხანს მოსდევდა უკან, სანამ შეეძლო სირბილი. ომის შემდეგ, როდესაც ბიძაჩემი მშობლიურ როზენტალს ესტუმრა, ჩვენი ძაღლი ჯერ კიდევ ცოცხალი იყო. მან იცნო ბიძაჩემი და და სიხარულისგან გიჟივით დახტოდა.

მრვალკვირიანი მგზავრობის შემდეგ სხვა ოჯახებთან ერთად ყაზახეთში, კერძოდ კი კიზილტუში, დავსახლდით. ომის პირველივე წელს ბევრი დაიღუპა, მათ შორის პაპაჩემი ულრიხ გერსტენლაუერი, ასევე იაკობ კლეტი, მისი მეუღლე ქრისტინა და მათ მიერ შვილად აყვანილი იაკობი, ირმა შტელე, დედამისი ერნა და მრავალი სხვა.

ომის შედეგ პავლოდარში ვსწავლობდი, შემდეგ კი 38 წელი მასწავლებლად ვიმუშავე. 1995 წელს ოჯახთან ერთად გერმანიაში ჩამოვედი.

დაიბეჭდა ყოველთვიურ ჟურნნალში: "Volk auf dem Weg", Nr. 8-9 / 2018, Seiten 44-45, Verleger und Herausgeber: Landsmannschaft der Deutschen aus Russland e.V., Stuttgart

ტექსტი გერმანულიდან ქართულად თარგმანა თეკლა მახარაშვილმა, რედაქტირება კი ეკუთვნის მაკა ცილიკურიშვილს.

ქართულ-გერმანული მეხსიერების არქივი მადლობას უხდის ნესტან თათარაშვილს მასალის მოწოდებისათვის.

ავტორის შესახებ:

რიტა ლაუბჰანი 1954 წელს სმიპალატინსკში / ყაზახეთი დაიბადა. დაამთავრა სამედიცინო ფაკულტეტი და მშობლიურ ქალაქში ექიმად მუშაობდა. 1990 წლიდან ოჯახთან ერთად გერმანიაში ცხოვრობს და თავისი პროფესიით მუშაობს. გენეალოგიის - წინაპართა კვლევა მისი ჰობია. მამამისი, მისი ბებია და ბაბუა მამის მხრიდან სამხრეთ კავკასიაში, ალექსანდერსდორფში დაიბადნენ. ისინი ვიურტემბერგელი შვაბების შთამომავლები იყვნენ. მისი წინაპრების ოთხი თაობა ცხოვრობდა ალექსანდერსდორფში.

პუბლიკაციები:

„Zusammenhalt über fast 200 Jahren“, Deutsch-Russische Zeitung Nr.11, November 2011

„Alexandersdorf im Kaukasus – die Heimat meiner Vorfahren“, Kalender 2012, Historischer Forschungsverein der Deutschen aus Russland e.V., Druckerei & Verlag Steinmeier, Deiningen, 2012.

„Традиционная встреча южно-кавказских немцев в Германии“ Научно-информационный бюллетень "Российские немцы", Москва, Nr.4 (76) Октябрь-декабрь 2013

„Übersicht der deutschen Siedlungen (Kolonien) im Südkaukasus (Transkaukasien) 1817-1941“ HEIMATBUCH DER DEUTSCHEN AUS RUSSLAND 2017. Stuttgart 2017. Herausgeber: Landsmannschaft der Deutschen aus Russland e.V. ISBN 978-3-923553-40-2. Seiten 108-114

„ALEXANDERSDORF – ein schwäbisches Dorf im Kaukasus. Die ersten 100 Jahre (Familienchronik 1817-1917) – Cardamina Verlag, Weißenthurm, 358 Seiten, ISBN: 978-3-86424-373-8 / Oktober 2017