კრეს ფონ კრესენშტაინების გვარი ბავარიის, უფრო ზუსტად კი ფრანკონიის უძველეს პატრიციათა რიცხვს მიეკუთვნება. გავლენა და სახელი კრესებმა შუა საუკუნეებიდან მოყოლებული სამხედრო სფეროში მოიპოვეს. დღეს საგვარეულო არქივი ინახება ქალაქ ნიურნბერგში, ნაციონალმუზეუმის (Germanisches Nationalmuseum) საცავში და მოიცავს მასალების არნახულ რაოდენობას - 93 ათას მეტრს, 1403 წლიდან დღემდე.

ქართველი ისტორიკოსის ინტერესის საგანს კრესების არქივში ყოფნისას, ბუნებრივია, წარმოადგენს კავკასიაში მყოფი არტილერიის გენერლის ფრიდრიხ ზიგმუნდ გეორგ კრეს ფონ კრესენშტაინის არქივი. მისი გარდაცვალებიდან ოციოდე წელში, უფრო ზუსტად 1966 წელს, კრესების საგვარეულოს კრაფტსჰოფის არქივი ოჯახმა გადასცა ნიურნბერგის ნაციონალმუზეუმს.

კრესის გვარი თავის მხრივ რამდენიმე განშტოებად იყოფა. ფრიდრიხ კრესენშტაინი მიეკუთვნება ძირითად, ანუ კრაფტსჰოფის ხაზს. კრაფტსჰოფი კრესების საზაფხულო სახლი იყო და აქედან ეს სახელწოდებაც. გენერალმა კრესენშტაინმა საინტერესო საარქივო მასალა დატოვა. ქართველი მკითხველისთვის ცნობილია 1943 წელს მის მიერ დაწერილი მოგონებები კავკასიაში ყოფნის პერიოდზე, რომელიც წიგნად არის გამოქვეყნებული საქართველოში. ბერლინის საგარეო პოლიტიკის არქივში ინახება კიდევ ერთი საინტერესო ჩანაწერი, რომელიც გერმანიაში დაბრუნებისთანავე 1919 წელს შეუდგენია კრესს და საინტერესო აღწერილობას შეიცავს კავკასიაში არსებული მდგომარეობის შესახებ. ეს ნაკლებად ცნობილი მასალა საქართველოში გერმანული ორიგინალის ფორმით გამოაქვეყნა ლაშა ბაქრაძემ. ნიურნბერგის არქივში დაცული მასალა კი აქამდე საერთოდ უცნობი იყო. გენერალი კრესი პირველი მსოფლიო ომის მიმდინარეობისას აწარმოებდა ჩანაწერებს. სულ ასეთი 10 რვეული ინახება არქივში, რომლებიც ქრონოლოგიურად 1916 წლის ოქტომბრით მთავრდება. შესაბამისად, ჩვენთვის საინტერესო 1918 წლის ამბები ამ ჩანაწერებში ვერ მოხვდა. არ არის გამორიცხული, რომ მომდევნო წლების დღიურები დაკარგული იყოს, რადგან პირველი დღიური ასევე არ იძებნება და მეორე რვეულით იწყება ჩანაწერები. გავითვალისწინოთ ისიც, რომ 1944 წელს ჯერ კრესენშტაინების საგვარეულო მამული გაანადგურა მეორე მსოფლიო ომის ბომბებმა კრაფტსჰოფში, იმავე წელსვე ასევე განადგურდა ფრიდრიხ ფონ კრესის ბინა მიუნხენში და ეს ყველაფერი დანაკარგის გარეშე ვერ ჩაივლიდა. დარჩენილი დღიურები ხელნაწერის სახითაა შემორჩენილი და რთულად წასაკითხია.

დღიურებთან ერთად კრესმა დაგვიტოვა ავტობიოგრაფიის სამტომეული. თხრობას ავტორი იწყებს ადრეული ასაკიდან და მთავრდება მის გარდაცვალებაზე მღვდლის მიერ წარმოთქმული სიტყვით, რომელიც ალბათ ოჯახის წევრებმა ჩაამატეს. ამ სამტომეულის მეორე ტომში მთლიანი ფორმით არის ჩაკერებული კრესის მიერ დაწერილი კავკასიური მოგონებების 1943 წლის ვარიანტი. ავტობიოგრაფიის მესამე ტომში კრესი აღწერს ქართველთათვის საინტერესო ერთ მონაკვეთს, მისი ამერიკის შეერთებულ შტატებში მოგზაურობის პერიოდიდან. თავისი ამერიკელი მოგვარის და ნათესავის კლოდ ვაშინგტონ კრესის მიწვევით, ფრიდრიხ კრესენშტაინი 1934 წლის დეკემბერში ამერიკის შეერთებულ შტატებში გაემგზავრა და უმეტესი დრო ნიუ-იორკში გაატარა. ნიუ იორკში ის შეხვდა ძველ ნაცნობებს თბილისიდან: ნინა თუმანოვს, რომელიც ფრანგულის ლექტორად მუშაობდა ერთერთ უნივერსიტეტში, თავად ერისთავს, რომელიც მის მშვენიერ ამერიკელ მეუღლეს გასცილებოდა და მეღვინეობაში მუშაობდა და რაც ყველაზე საინტერესოა, თავად გიორგი მაჩაბელს, რომელიც კრესის თქმით გერმანიიდან წაღებული და თავადური გვირგვინით მორთული პარფიუმის ბოთლების წარმოებით ცნობილი გამხდარიყო და სნობ ამერიკელებში დიდ ფულსაც შოულობდა. მისი მშვენიერი მეუღლე მარია კარმენი (ასე იხსენიებს კრესი ნორინა ჯილს, მისი ფსევდონიმის ოდნავ შეცვლილი ფორმით) კი რომელიღაც რელიგიური მოძღვრის მიმდევარი გამხდარიყო (იგულისხმება მისტიკოსი მეჰერ ბაბა). ეს ცნობა იმ მხრივაც არის საინტერესო, რომ გიორგი მაჩაბელი ამ შეხვედრიდან სამიოდე თვეში, 1935 წლის მარტში გარდაიცვალა და ეს მისი ერთერთი ბოლო გამოჩენაა საარქივო მასალებში.

არქივში აღმოჩნდა ერთი პატარა წითელი წიგნაკი, რომელიც კრესის მიერ ფანქრით შესრულებული პირადი ლებენსლაუფი ანუ სივი გამოდგა. მასში ერთ გვერდზეა ნახსენები 1918 წლის ექსპედიცია კავკასიაში. დღიური საკმაოდ რთული - გაკრული ხელითაა ნაწერი, თუმცა მაინც იკითხება. აქვე უნდა აღვნიშნოთ, რომ გენერალი კრესი თავადაც არის მოხსენიებული ერთი ქართველი პოლიტიკოსის დღიურში. საუბარია დათა ვაჩნაძეზე, რომელიც როგორც მისი დღიურიდან ირკვევა 1948 წლის 19 იანვარს უნდა დასწრებოდა გენერლის დაკრძალვას მიუნხენში. დათა ვაჩნაძეს და კრესს ძველი ნაცნობობა აკავშირებდათ. ვაჩნაძე 1918 წელს საქართველოს მთავრობის ოფიციალური წარმომადგენელი იყო გერმანიის საიმპერატორო მისიასთან.

კრესენშტაინების მამულები ცალკე ინტერესის საგანია. მომეცა საშუალება, რომ ისინი დამეთვალიერებინა. პირველად ჩავედი ნოინჰოფში, რომელიც ჩინებულ მდგომარეობაში იმყოფება, ამჟამად რესტავრაციის ქვეშ არის და ნაციონალმუზეუმის საგამეფენო დარბაზს წარმოადგენს. ნოინჰოფიდან ფეხით გავემართე გაჩერება "ამ კრესენშტაინ"-ის მიმართულებით, სადაც არის კრესების კრაფტსჰოფის სახლის ნაშთი. ეს მამული ნარჩენის სახით არსებობს მეორე მსოფლიო ომის დაბომბვის შემდეგ.

სახლიდან ასიოდე მეტრში არის კრესების საძვალე, მშვენიერ მდგომარეობაში მყოფი "ზანკტ გეორგსკირხე " თავისი ეზოთი. ეზოს დაბლა, ბეტონის ქვეშ, არის კრესების ბევრი წარმომადგენლის, მათ შორის გენერალ ფრიდრიხ კრეს ფონ კრესენშტაინის საფლავი. საგვარეულო აკლდამაში ჩასვლა ოჯახის წევრებისთვის შესაძლებელია პატარა კიბით. აკლდამა დაკეტილია მაგრამ დღემდე ფუნქციონირებს. კრაფტსჰოფთან ახლოს, ირჰაინში, არის უძველესი 1644 წლიდან უწყვეტად მოქმედი პეგნეზიური ყვავილების ორდენი (Pegnesischer Blumenorden), რომლის წევრიც იყო გენერალი კრესი 1937 წლიდან.

კრესის არქვზე მუშაობისას აღმოვაჩინე ჩემთვის აქამდე უცნობი ფოტო, რომელიც გარეგნობით, ხელწერით, სურათზე გამოხატული ადამიანის ტანზე დატანილი ქართული ლეგიონის ორდენით, ფრიდრიხ კრესენშტაინს უნდა ეკუთვნოდეს. თუმცა ჩემი ყურადღება მიიქცია ფოტოს უკანა მინაწერმა, სადაც ტიტულატურა ჩვენთვის ცნობილი კავკასიაში მყოფი გენერლის ტიტულატურას არ ემთხვევა. აქედან გამომდინარე აუცილებელი გახდა კრესენშტაინების საგვარეულო ხის შემოწმება და აღმოჩნდა, რომ ეჭვი გამართლდა. ფოტოზე გამოსახული პიროვნება სახელით, გვარით, სამუშაო ადგილით თუ განვლილი სამხედრო გზით დიდწილად ჰგავს ქართველთათვის კარგად ცნობილ ფრიდრიხ ზიგმუნდ გეორგ ფრაიჰერ კრეს ფონ კრესენშტაინს (1870-1948), მაგრამ ფოტოზე გამოსახულია მისი მოსახელე და ნათესავი, კრესების სხვა შტოს წარმომადგენელი ფრიდრიხ კარლ კონსტანტინ ფრაიჰერ კრეს ფონ კრესენშტაინი (1886-1958), რომლის ფოტოს არსებობა გენერალ კრესენშტაინის არქივში სწორედ მათ ნათესაურ კავშირს უნდა მივაწეროთ.

ეს ფოტო ჩვენთვის საინტერესოა იმდენად, რამდენადაც მეორე ფრიდრიხ კრესენშტაინი მისი ცნობილი ნათესავის მსგავსად 1918 წელს გერმანიის კავკასიურ მისიაში შედიოდა და საქართველოში ცხოვრობდა მაისიდან აგვისტომდე. მისი სამხედრო კარიერა ბავარიაში დაიწყო, პირველი მსოფლიო ომის დროს ჯერ დასავლეთის ფრონტზე ფლანდრიაში იბრძოდა, შემდეგ ვარშავაში გადაიყვანეს, 1916-17 წლებში კი მუშაობდა ჯერ გერმანულ წარმომადგენლობაში კონსტანტინოპოლში, ბოლოს კი პირდაპირ თურქეთის სამსახურში შეიყვანეს მაიორის ჩინით და თურქეთის გენერალური შტაბის სატრანსპორტო განყოფილების ხელმძღვანელობა ანდეს. 1918 წლის მაისში გენერალმა ფონ ზეექტმა ფრიდრიხ კარლ კონსტანტინ კრეს ფონ კრესენშტაინი კავკასიაში გაგზავნა, როგორც ეკონომიკური საკითხების დამმუშავებელი და ტრანსპორტის ზედამხედველი, რის შემდეგ ოთხი თვის განმავლობაში, კავკასიის გერმანულ მისიაში ორი ფრიდრიხ კრეს ფონ კრესენშტაინი შედიოდა. აგვისტოს ბოლოს უმცროსი კრესენშტაინი უკან გაიწვიეს თურქეთში, სადაც თურქეთის გენერალკვარტირმაისტერის შტაბის უფროსად დაინიშნა. ამ თანამდებობაზე დარჩა ის ომის ბოლომდე.

რაც შეეხება გენერალ-მაიორ ფრიდრიხ ზიგმუნდ გეორგ კრეს ფონ კრესენშტაინს, მისი სამხედრო კარიერის დასაწყისი ტრადიციულად ბავარიას უკავშირდება. პირველ მსოფლიო ომამდე ის იმყოფებოდა სხვადასხვა სამხედრო თანამდებობებზე ბავარიის ჯარში, 1914 წლის იანვრიდან კი თურქეთის სამხედრო ხელმძღვანელობაში გადაბარგდა ბევრი თანამემამულის მსგავსად. ოსმალეთის მსოფლიო ომში ჩართვის შემდეგ, კრესმა მონაწილეობა მიიღო ორ დიდ ექსპედიციაში სუეცის არხის მიმართულებით. პირველი ექსპედიციის დროს 1915 წელს ის ჯემალ ფაშას მეთაურობის ქვეშ ხელმძღვანელობდა მე-8 თურქულ არმიას და სახელი მოიხვეჭა როგორც წარმატებულმა მეთაურმა, ხოლო სუეცის მეორე ექსპედიციაში 1916 წელს ის თავად ხელმძღვანელობდა თურქულ არმიას და თითქმის ომის ბოლომდე შეინარჩუნა ბრძოლისუნარიანობა რესურსებით აღმატებულ ინგლისელებთან დაპირისპირებაში. ამ პერიოდის მოვლენებს ასახავს მისი წიგნი „Mit den Türken zum Suezkanal“, ანუ „თურქებთან ერთად სუეცის არხისკენ“.

1917 წელს კრესი ხელმძღვანელობდა თურქების სამ თავდაცვით ომს ინგლისელების წინააღმდეგ ღაზაში, 1918 წლის დასაწყისში კი ის დასავლეთის ფრონტზე გადაიყვანეს ჯერ მე-6 არმიის ხელმძღვანელობაში, შემდეგ კი ბავარიის წარმომადგენელად გერმანიის უმაღლეს გაერთიანებულ შტაბში. 1918 წლის მაისში, როდესაც მომწიფდა იდეა გერმანული ჯარების კავკასიაში გაგზავნის თაობაზე, სამხედრო ექსპედიციის ხელმძღვანელად გადაწყდა სწორედ ფრიდრიხ კრეს ფონ კრესენშტაინის დანიშვნა, რომელიც 23 ივნისს ჩამოვიდა ფოთში, იქიდან თბილისში და შეუდგა მოვალეობის შესრულებას. გერმანიის მსოფლიო ომში დამარცხების შემდეგ, ფრიდრიხ ფონ კრესი გარკვეული ხნის განმავლობაში საქართველოში დარჩა და ინგლისელების მოთხოვნის შემდეგ მოუწია ქვეყნის დატოვება. 1919 წლის 2 თებერვალს, კრესმა რამდენიმე შემორჩენილ პირთან ერთად დატოვა უკანასკნელი ნავსაყუდელი საქართველოში - ქუთაისი, 3 თებერვალს კი საქართველოს მიერ კონტროლირებადი ტერიტორია. რამდენიმე დღე ის ბათუმში იმყოფებოდა ბრიტანელი ჯარისკაცების ზედამხედველობის ქვეშ, 8 თებერვალს კი ბათუმიდანაც გაემგზავრა გემით. 19 თებერვალს ფრიდრიხ ფონ კრესი კუნძულ პრინკიპოზე ბრიტანელებმა შიდაპატიმრობაში აიყვანეს და იქ იმყოფებოდა ივნისის დასაწყისამდე. 10 ივნისს ერთერთი უკანასკნელი კავკასიის გერმანული ექსპედიციიდან რამდენიმე პირთან ერთად გემ გულ-ჯემალის საშუალებთ გაემგზავრა სამშობლოსკენ და ბრემერჰაფენში 27 ივნისს, მშობლიურ ბავარიაში კი ივლისის დასაწყისში ჩააღწია.

კრესენშტაინების ურთიერთობა კავკასიასთან ორი ფრიდრიხით არ მთავრდება. ჩვენთვის აწ უკვე ნაცნობ უმცროს ფრიდრიხ კარლ კონსტანტინ კრეს ფონ კრესენშტაინს ჰყავდა ვაჟი იობსტ კრისტოფ ფრიდრიხ კარლ ოსკარ კრეს ფონ კრესენშტაინი (1921-1943), რომელიც ახალგაზრდებში გერმანიის ჩემპიონი გახდა ცურვაში 1939 წელს. ის მეორე მსოფლიო ომის დაწყებისთანავე ინსბრუკში 136-ე ინფანტრილიის რეგიმენტში ჩაეწერა. იობსტ კრისტოფ ფონ კრესი ომობდა კირკენესში ნორვეგიის ჩრდილოეთით და ფინეთში. უკვე ფენრიხის რანგში მას მიენიჭა მეორე კლასის რკინის ჯვარი განსაკუთრებული სიმამაცისთვის, 1942 წლის თებერვალში კი ლეიტენანტის ჩინი. ამის შემდეგ მან გაიარა სამთო ბატალიონის სპეციალური მომზადება ლუტენზეეზე მითენვალდში, ბავარიის ალპებში და გაამწესეს კავკასიის მისიაში. უშეღავათო ბრძოლებისას თერგის ოლქში, იობსტ კრისტოფ ფონ კრესი მძიმედ დაიჭრა და სტალინოს ლაზარეთში (დონეცკს ასე ეწოდებოდა 1924-61 წლებში) გადაიყვანეს, თუმცა მკურნალობა უშედეგო გამოდგა და იქვე გარდაიცვალა 1943 წლის 30 იანვარს. დაკრძალულია სტალინოს გერმანულ სასაფლაოზე.

მეორე მსოფლიო ომის დროს კავკასიასთან შეხება ჰქონდა კიდევ ერთ კრესს, რომელიც წარმოშობით ფრანკონიიდან იყო, მაგრამ ზემოხსენებულ კრესებთან ნათესაური კავშირი არ ჰქონდა. საუბარია გენერალ-ლეიტენანტ ჰერმან კრესზე, რომელიც კრესენშტაინების კრაფტსჰოფური შტოს დინასტიურ ხეზე არ იძებნება. ჰერმან კრესი 1942 წლის ოქტომბრიდან 1943 წლის აგვისტომდე გერმანული მე-4 სამთო დივიზია „ენციანის“ მეთაური იყო. ეს სწორედ ის დანაყოფია, რომელმაც 1-ელ სამთო დივიზიის ჯგუფთან ერთად 1942 წლის 21 აგვისტოს მესამე რაიხის დროშა აღმართა კავკასიონის უმაღლეს მწვერვალ იალბუზზე. 1943 წლის 11 აგვისტოს გენერალ-ლეიტენანტი ჰერმან კრესი საბჭოელი სნაიპერის ტყვიამ იმსხვერპლა გერმანელთა უკან დახევის პერიოდში ქალაქ ნოვოროსიისკთან.