ფრიდრიხ ფონ დერ შულენბურგი (1875-1944) მეოცე საუკუნის პირველი მეოთხედის ქართულ-გერმანული ურთიერთობების ისტორიაში განსაკუთრებული მნიშვნელობის მქონე ფიგურაა. არცერთი სხვა გერმანელი პოლიტიკური მოღვაწე ამ დროს არ ყოფილა კავკასიასთან ისე მჭიდროდ დაკავშირებული, როგორც ის.

ცხადია, იყვნენ სხვა გავლენიანი პირებიც, მაგალითად გენერალი ოტო ფონ ლოსოვი, რომელმაც უშუალო წვლილი შეიტანა საქართველოს დამოუკიდებლობის გამოცხადებაში 1918 წლის მაისში, გენერალი ფრიდრიხ კრეს ფონ კრესენშტაინი, გერმანიის სამხედრო-დიპლომატიური მისიის უფროსი კავკასიაში, ედვარდ იენო ფონ ეგან-კრიგერი, ამავე მისიის პირველი ხელმძღვანელი და შემდეგაც ერთერთი მთავარი პირი, დიპლომატი ულრიხ რაუშერი, გერმანიის ელჩი საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკაში 1920 წელს იურიდიულად ცნობის შემდეგ. თუმცა, ყველა მათგანი რაღაც ეტაპზე ჩაერთო გერმანულ-ქართულ ურთიერთობებში. გრაფი შულენბურგი, გარდა იმისა რომ ხსენებულ პირებთან ერთადაც თითქმის ყველაფერში მონაწილეობდა, მთელი ათწლეულის მანძილზე თითქმის უწყვეტად იყო ავტორი გერმანიის კავკასიური პოლიტიკის, წლების მანძილზე ცხოვრობდა თბილისში და უშუალოდ იცნობდა ქართულ პოლიტიკურ ელიტას. შულენბურგი სხვებისგან განსხვავებით შემთხვევითობამ არ მოიყვანა საქართველოში და ამიტომ არ ჩართულა ქართულ-გერმანულ ურთიერთობებში. 1911-1921 წლებში შულენბურგი თავად იყო ამ ურთიერთობის გამოხატულება.

შულენბურგი გერმანიის საკონსულოში თბილისში. 1910-იანი წლების დასაწყისი.

ბუნებრივია, შულენბურგის არქივის დამუშავება ზემოთქმულიდან გამომდინარე ძალიან საინტერესოა. ეს არქივი ახალი შენაძენია ბერლინის ფედერალური არქივისთვის. უკანასკნელ წლებამდე ეს მნიშვნელოვანი საისტორიო მასალა გრაფის მემკვიდრეებთან ინახებოდა. არქივი თორმეტ დიდ ყუთ წერილობით მასალას და დაახლოებით 5 ათას ფოტოს მოიცავს, რომელიც მფლობელის ორმოცწლოვან დიპლომატიურ კარიერას ასახავს. შეძენის შემდეგ გერმანიის ფედერალურმა არქივმა შულენბურგის პირადი არქივი ორ ნაწილად გაყო, წერილობითი მემკვიდრეობა ბერლინ-ლიჰტერფელდეში განათავსეს, ფოტომასალა კი კობლენცშია გადატანილი, სადაც არის ფედერალური არქივის კინო-ფოტო მასალის ცენტრი. დღეისთვის აღწერილია წერილობითი მასალის მცირე ნაწილი, თუმცა ზუსტად ის, რომელიც ჩვენთვის განსაკუთრებით საინტერესოა. აღუწერელია შულენბურგის საქმიანობა 20-იანი წლებიდან მოყოლებული, ასევე მთლიანი ფოტოარქივი, რაც იმედია უახლოეს ხანებში გაკეთდება. შეგვიძლია წინასწარ ვთქვათ, რომ ამ პერიოდიდან ბევრი საინტერესო მასალა უნდა გამოჩნდეს კავკასიასთან დაკავშირებით, რადგან ამ ხანებში შულენბურგი მუშაობდა სამ ადგილას: გერმანიის წარმომადგენლად თეირანში (1922-31), ბუქარესტსა (1931-1934) და მოსკოვში (1934-1941). სიახლოვიდან გამომდინარე, კავკასიის საკითხების გარეშე შულენბურგი არცერთ ადგილას არ დარჩებოდა. ამიტომ, საკმაოდ საინტერესო მასალის გამოჩენას უნდა ველოდოთ აღწერის დასრულების შემდეგ.

შულენბურგი კავკასიონზე, როკის უღელტეხილთან.1913 წლის ოქტომბერი.

დღეისთვის ხელმისაწვდომი მასალა საინტერესო ცნობებს გვაწვდის 1911-1921 წლების პერიოდზე. მასალა მოიცავს განსაკუთრებით ბევრ ინფორმაციას 1915-1921 წლებზე, როდესაც გრაფი ჯერ ქართული ლეგიონის მეთაური იყო ოსმალეთში, შემდეგ საქართველოს დამოუკიდებლობის გამოცხადების ერთერთი შემოქმედი 1918 წლის მაისში და გერმანიის კავკასიური ექსპედიციის დიპლომატიური წარმომადგენელი წლის ბოლომდე, 1919-1921 წლებში კი გერმანიის საგარეო განყოფილების კავკასიის საკითხებზე მომუშავე და საქართველოზე ნოსტალგიის მქონე თანამშრომელი. რაც შეეხება 1911-1914 წლებს, მისი ვიცეკონსულობის პერიოდს ჯერ კიდევ რუსეთის კავკასიის გუბერნიის დედაქალაქ თბილისში, ამ პერიოდის შესახებ მწირი მასალა მოიპოვება არამხოლოდ შულენბურგის არქივში, არამედ ზოგადად ყველა სხვა გერმანულ არქივში. ამის მიზეზის დადგენაში შულენბურგის პირად არქივში დაცული ერთი ცნობა გვეხმარება: 1914 წელს როდესაც გერმანიასა და რუსეთს შორის საომარი მდგომარეობა გამოცხადდა და დიპლომატიური ურთიერთობები გაწყდა, რუსებს გერმანიის საკონსულოს შენობაში თბილისში ჩხრეკა ჩაუტარებიათ და მასალა ალბათ მაშინ დაიკარგა.

ფრიდრიხ ფონ დერ შულენბურგმა 1894-1900 წლებში მიიღო იურიდიული განათლება ლოზანაში, ბერლინსა და მიუნხენში. 1901 წლიდან მიდის გერმანიის საგარეო განყოფილების საკონსულო სამსახურში. 1903-1906 წლებში მუშაობდა გერმანიის საკონსულოებში ბარსელონაში, ლვოვსა და ნეაპოლში. 1907 წელს განამწესეს ვარშავის გერმანიის საკონსულოში. ამ დროიდან მოყოლებული დიპლომატიური კარიერის ბოლომდე შულენბურგი მთლიანად აღმოსავლეთ ევროპით და ახლო აღმოსავლეთით იყო დაკავებული.

შულენბურგის სამგზავრო პასპორტი. 1912 წელი.

1911 წლის 28 მარტს შულენბურგი დაინიშნა გერმანიის იმპერიის ვიცეკონსულად კავკასიის გუბერნიის დედაქალაქ თბილისში და 1914 წლის 11 აპრილამდე ასრულებდა მოვალეობას. 1914 წელს რუსეთსა და გერმანიას შორის ურთიერთობების გართულების დროს ის სამშობლოში იმყოფებოდა შვებულებაში და უკან დაბრუნების მცდელობისას საზღვარზე არ გამოატარეს. თბილისში 5 აგვისტოს დააპატიმრეს ადგილზე მყოფი გერმანელი კონსული ანდერსი და მისი მოადგილე კაპიტანი ვაიკმანი. ზემოხსენებული ჩხრეკა საკონსულოში როგორც ჩანს ამ დროს ჩატარდა და საარქივო მასალის დიდი ნაწილი დაიკარგა. 1911-1914 წლების შუალედში შულენბურგმა და ანდერსმა მნიშვნელოვანი სადაზვერვო ღონისძიებების ჩატარება მოასწრეს კავკასიაში. შექმნეს მნიშვნელოვანი ჯაშუშური ქსელი, რომელიც გერმანელების სასარგებლოდ აგროვებდა სამხედრო, ეკონომიკური და პოლიტიკური სახის ინფორმაციას. სწავლობდნენ რუსული არმიების რაოდენობას, განლაგებას, გადაადგილებას კავკასიაში, მხარს უჭერდნენ გერმანული კაპიტალის ინვესტირებას ნავთობის მოპოვების საქმეში ბაქოში, ყურადღებას უთმობდნენ კავკასიის ეკონომიკურ პოტენციალს ომის შემთხვევაში, რაც ყველაზე მნიშვნელოვანია, კონტაქტს ამყარებდნენ ადგილობრივ, განსაკუთრებით კი ქართულ ნაციონალისტურად განწყობილ საზოგადოებასთან და საერთო ენის გამონახვას ცდილობდნენ.

შულენბურგი (მარჯვნივ) გერმანიის საკონსულოში თბილისში. 1910-იანი წლების დასაწყისი.

დიდი ომის დაწყების შემდეგ შულენბურგი გარკვეული პერიოდით დასავლეთის ფროტზე წავიდა, 1915 წელს გერმანიის მოკავშირე ოფიცრად ბრუნდება აღმოსავლეთში ოსმალეთის არმიაში, მერე კი ერზრუმში კონსულის თანამდებობაზე ინიშება. მისი გავლენის არეალი უფრო ფართო იყო და ახლო აღმოსავლეთის სხვა ტერიტორიებზეც ვრცელდებოდა. ოსმალეთში ყოფნისას შულენბურგი იყო ერთერთი იდეის ავტორი და ასევე მეთაური ოსმალეთის მხარეზე მებრძოლი „ქართული ლეგიონის“, რომელიც 1915-1917 წლებში არსებობდა. შულენბურგს უახლოესი ურთიერთობა ჰქონდა ბერლინში და კონსტანტინოპოლში მყოფ პროგერმანულ „ქართულ დამოუკიდებლობის კომიტეტთან“ და მის ლიდერებთან მაჩაბელთან, წერეთელთან, სურგულაძესთან.

შულენბურგი და ახმედ დევიძე. სამსუნი, 1916 წელი.

აღნიშნულმა კომიტეტმა ქართულ საკითხში ომის დროს შეტანილი წვლილისთვის შულენბურგს 1917 წლის 1 მაისს ქართული ლეგიონის სამახსოვრო ორდენი გადასცა. შულენბურგის არქივში მოიპოვება ამ სიგელის ორიგინალი. გარდა ამისა, ინახება ქართულ კომიტეტთან მიმოწერის, საბანკო გადარიცხვების, ქართული ლეგიონის ხელმძღვანელობის, წევრების, დაფინანსების, აღჭურვილობის შესახებ ინფორმაციები.

ქართული კომიტეტის მიერ შულენბურგისთვის გადაცემული სიგელი. 1917 წელი.

რუსეთის არმიის მიერ ოსმალეთის ჯარების დამარცხების შემდეგ და იმის გამოც, რომ ქართულ ლეგიონს სამხედრო თვალსაზრისით თავი არ გამოუჩენია, 1917 წელს ის გაუქმდა, ერზრუმი რუსების ხელში აღმოჩნდა. 1917 წლის 1 ივნისიდან 1918 წლის 1 აპრილამდე შულენბურგი ახლო აღმოსავლეთში ბეირუთსა და დამასკოში ხელმძღვანელობდა კაიზერის საკონსულოებს. 1918 წლის მარტში გაფორმებული ბრესტ-ლიტოვსკის ხელშეკრულების შემდეგ ბოლშევიკურ რუსეთსა და გერმანიასა და მის მოკავშირეებს შორის, იქმნება ხელსაყრელი პირობები შულენბურგის ხელახლა კავკასიაში დასაბრუნებლად, მისი ცოდნის და კავშირების გამოსაყენებლად. 1918 წლის 4 მაისს კანცლერ ჰერტლინგის ხელმოწერით ინიშნება ბათუმში კავკასიელებსა და ოსმალებს შორის მიმდინარე მოლაპარაკებებში გერმანული დელეგაციის წარმომადგენლად, რომლის მეთაური იყო გენერალი ოტო ფონ ლოსოვი. ფონ ლოსოვი, რომელიც იმ გერმანელი ოფიცრების რიცხვში შედიოდა, რომლებიც დიდი ხნის მანძილზე თურქეთის შტაბში მსახურობდნენ, ტრადიციულად გამოირჩეოდა პროთურქული განწყობით. ეს განწყობა ძალიან ანტითურქულისკენ შეიცვალა სწორედ ბათუმში მიმდინარე მოლაპარაკებებისას, რაშიც თავად თურქების ცუდი საქციელის გარდა შულენბურგის ხელიც უნდა ერიოს. შულენბურგის არქივში ინახება ერთი ვრცელი წერილი გაგზავნილი კონსტანტინოპოლში გერმანიის წარმომადგენელ შარფენბერგისადმი, რომელიც 1918 წლის 10 მაისით თარიღდება. შულენბურგი აღწერს კავკასიაში შექმნილ მძიმე მდგომარეობას, თურქებისგან მომავალ საფრთხეს, ადგილობრივების ანტითურქულ და პროგერმანულ განწყობებს, ამბობს რომ ვეჰიბ ფაშა ცდილობს ფონ ლოსოვის იზოლირებას, არ ელაპარაკება ფრანგულად, წვდომას უხშობს ტელეგრაფთან, აღწერს თურქების მტრულ დამოკიდებულებას გერმანელებისადმი და საქმეში ჩარევის აუცილებლობისკენ მიუთითებს. შულენბურგის ამ წერილიდან მალე ყოფილი პროთურქი გენერალი ოტო ფონ ლოსოვიც გზავნის წერილს ბერლინში და ახალი კავკასიური პოლიტიკის საჭიროებაზე საუბრობს. ეს ორი ადამიანი, შულენბურგი და ფონ ლოსოვი გახდა გერმანიის მხრიდან საქართველოს დამოუკიდებლობის სულისჩამდგმელი.

ბათუმის კონფერენციაზე შულენბურგის დანიშვნის ცნობა. მაისი, 1918 წელი.

გენერალ ფონ ლოსოვის ინიციატივით შულენბურგი ბათუმის მოლაპარაკებებიდან პირდაპირ თბილისში გაემგზავრა გერმანელი ომის ტყვეებისგან საჯარისო შენაერთების ჩამოსაყალიბებლად, რომელთა მიზანი თურქების წინსვლის შეჩერება უნდა ყოფილიყო საქართველოს ტერიტორიაზე. შულენბურგი მისთვის ნაცნობ და საყვარელ თბილისში 1918 წლის 20 მაისს ჩავიდა და აღმოაჩინა, რომ მის სახლში შვედეთის წითელი ჯვრის ორგანიზაცია განთავსებულიყო. მან ნაცნობი სომეხის ბაღდასაროვის სახლში არჩია დარჩენა და იქიდან მართავდა გერმანული შენაერთების ჩამოყალიბების პროცესს. იარაღი და აღჭურვილობა საქართველოს ხელისუფლებისგან მიიღო. ასე რომ, როდესაც დაახლოებით ორი კვირის შემდეგ, პირველი გერმანული ნაწილები ჩამოვიდნენ საქართველოში ყირიმიდან ეგან-კრიგერის მეთაურობით, მათ მცირე გერმანული შენაერთები საქართველოში უკვე დახვდათ ჩამოყალიბებული შულენბურგის მიერ, რომლებმაც ჯერ კიდევ მაისის ბოლოს, გადამწყვეტ მომენტში გაამაგრეს ბორჯომი, ყარაგერანი, სანაინი, კატარინენფელდი, ფოთი და სოხუმი. 1918 წლის მაისის მოვლენებს საქართველოში გერმანიის მხრიდან მეთაურობდნენ თბილისში მყოფი ფრიდრიხ შულენბურგი და გერმანიის პირველი სამხედრო კომისიონერი კავკასიაში კაპიტანი ლუდვიგ ფონ ნიდა, ვინც უშუალოდ ქმნიდა სამხედრო ტყვეებისგან გერმანულ შენაერთებს დამოუკიდებლობის გამოცხადებამდე, ასევე ფოთში მყოფი კონსული ანდერსი და ბათუმში მყოფი საიდუმლო მდივანი კირმისი, რომლებიც ფონ ლოსოვის ბრძანებებს ასრულებდნენ. საინტერესოა, რომ შულენბურგის თბილისში ჩასვლამდე იქ უკვე იმყოფებოდა პრუსიელი კაპიტიანი შნაიდერი, რომელსაც ევალებოდა სამხრეთ კავკასიაში, ტრანსკასპიასა და თურქესტანში მყოფი გერმანელი ტყვეების დაკვალიანება. თუმცა ამ ტყვეებს საქართველოს დაკავებისთვის გერმანელები არ ამზადებდნენ.

შულენბურგი გერმანიის საკონსულოს აივანზე. თბილისი, 1918 წელი.

1918 წლის 6 ივნისს გერმანიის ელჩი კონსტანტინოპოლში ბერნშტორფი შულენბურგს ატყობინებს, რომ მალე თბილისში ჩამოვა მისია ფრაიჰერ ფრიდრიხ კრეს ფონ კრესენშტაინის მეთაურობით და სთხოვს, რომ მისი კომპეტენციის შესაბამისად ყველაფერში დახმარება აღმოუჩინოს. შულენბურგი გახდა გერმანიის კავკასიური ექსპედიციის დიპლომატიური წარმომადგენელი, რომლის საქმიანობა გერმანიის ომში დამარცხებამდე და მის შემდეგაც რამდენიმე თვის მანძილზე გაგრძელდა. შულენბურგის და ფონ კრესის მსგავსი კვალიფიციური მოხელეების წყალობით, ურთიერთობა ადგილობრივ ქართულ ხელისუფლებასთან შესანიშნავად აეწყო. მიუხედავად დიდი იდეოლოგიური სხვაობისა ქართველ მემარცხენე სოციალისტებსა და კაიზერის არისტოკრატიულ სამხედროებს შორის, მისია ისე დასრულდა, რომ სერიოზული პრობლემები გერმანელებსა და ქართველებს შორის არ გაჩენილა. შულენბურგი კავკასიაში დარჩა მისიის ბოლომდე, ყველა გერმანული შენაერთის გასვლის შემდეგაც კი და ბოლო ტალღასთან ერთად დატოვა საქართველო. უკან დაბრუნებისას შულენბურგი, კრესენშტაინი და დელეგაციის დარჩენილი წევრები ინგლისელთა ტყვეობაში აღმოჩნდნენ კუნძულ პრინკიპოზე რამდენიმე თვით და საბოლოოდ გერმანიაში 1919 წლის შუაწელში ჩააღწიეს.

1919 წლის პირველი ივლისიდან იწყება შულენბურგის დიპლომატიური სამსახური გერმანიის საგარეო საქმეთა სამინისტროში. თუკი კაიზერის გერმანიაში ქონებრივი ცენზის გამო არ ეძლეოდა ამის საშუალება და მხოლოდ საკონსულო სამსახურით კმაყოფილდებოდა, ეს შეზღუდვა ვაიმარის რესპუბლიკაში მოიხსნა. მან დაიწყო მუშაობა საგარეო საქმეთა სამინისტროს პოლიტიკურ განყოფილებაში, 1921 წელს კი ლეგაციის მდივნად დამტკიცდა. მისი ინტერესის სფეროდ ამ წლებშიც რჩებოდა კავკასია, რასაც დაემატა ბულგარეთი და რუმინეთი.

ცნობა შულენბურგის გერმანიის საგარეო განყოფილებაში ლეგაციის მდივნად დანიშვნის შესახებ. 1921 წელი.

1919-1921 წლების შულენბურგის მიმოწერაში აშკარად ჩანს მონატრება თბილისის მიმართ. მაგალითად 1920 წლის 16 აპრილით დათარიღებულ წერილში საქართველოში მყოფ გერმანელ წარმომადგენელ დრაიერისადმი, შულენბურგი მოკითხვის გადაცემას სთხოვს ბევრ სხვასთან ერთად საქართველოს მთავრობის წევრების ჟორდანიას, რამიშვილის, ჩხენკელის მიმართ, სხვაგან სითბოთი იხსენიებს თბილისსა და მის ხედებს. 1919 წლიდან მოყოლებული შულენბურგი დიდი მონდომებით ცდილობდა საქართველოში დარჩენილი პირადი ნივთების გერმანიაში წაღებას, განსაკუთრებით კი ხალიჩების, სურათებს, წიგნების და იარაღის, რომელთა დაკარგვა არ ემეტებოდა. ამ ნივთების დიდი ნაწილი, როგორც ირკვევა, მან მართლაც ჩაიტანა გერმანიაში. შულენბურგი მხარს უჭერდა ვაიმარის რესპუბლიკის მიერ საქართველოს იურიდიულ აღიარებას, 1921 წელს კი აგროვებდა ინფორმაციას საქართველოში მიმდინარე მოვლენების შესახებ. შეიძლება ითქვას, რომ ინფორმაციის უდიდესი ნაწილი, რაც გერმანიაში საქართველოს შესახებ 1919-1921 წლებში ჩადიოდა, სწორედ შულენბურგის ხელში გადიოდა. 1921 წელს საქართველოს დამოუკიდებლობის თითქმის პარალელურად დასრულდა შულენბურგის დიპლომატიური საქმიანობა ბერლინში, რადგან ის თეირანში გერმანიის წარმოადგენლობაში გაიგზავნა, 1922 წლიდან კი ოფიციალურ წარმომადგენლად დაინიშნა. 1921 წლიდან, საქართველოს გასაბჭოების შემდეგ, შულენბურგის კავშირები ქართველ და კავკასიელ პოლიტიკურ მოღვაწეებთან უკვე პიროვნულ დონეზე გრძელდებოდა თითქმის მისი სიცოცხლის ბოლომდე.