გერმანიის სხვადასხვა უმაღლეს სასწავლებელში ქართველი სტუდენტების კვალს მე-19 საუკუნის ბოლოდან ვხვდებით. თუკი იმხანად საქმე უფრო ერთეულ შემთხვევებს ეხებოდა, შემდეგ – მე-20 საუკუნის დასაწყისიდან და, განსაკუთრებით, ათიან წლებში, ქართველ სტუდენტთა რაოდენობა გერმანიის უნივერსიტეტებში საგრძნობლად გაიზარდა.(1)

ამ დროს სტუდენტები ძირითადად ოჯახის ფინანსური მხარდაჭერით ან მეცენატებისა თუ ადგილობრივი კომპანიების დაფინანსებით ახერხებდნენ საზღვარგარეთ სწავლას. საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის პერიოდი იმითაც არის საინტერესო, რომ სტუდენტთა ევროპის ქვეყნებში განათლების მისაღებად გაგზავნა სახელმწიფომ თავის თავზე აიღო და, ახალბედა რესპუბლიკის კვალობაზე, საკმაოდ თამამი სასტიპენდიო პროგრამის განხორციელება დაიწყო. პროფესიონალი კადრების ნაკლებობა იმხანად არაერთ სფეროში შეინიშნებოდა. განათლების მისაღებად სტუდენტების ევროპაში გაგზავნა კი ამ პრობლემის მოგვარების გრძელვადიანი ხედვა გახლდათ. სასტიპენდიო პროგრამის განხილვა განათლების რეფორმის კონტექსტშიც შეიძლება.(2)

არსებობის სამი წლის მანძილზე საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობამ რამდენიმე ძალიან მნიშვნელოვანი რეფორმა განახორციელა და მათ შორის ერთ-ერთი სწორედ განათლებისა იყო. სტუდენტებისათვის სტიპენდიების გაცემა და ევროპულ უნივერსიტეტებში უმაღლესი განათლების მისაღებად მათი გაგზავნა, რეფორმის ერთ-ერთი მიმართულება გახლდათ. ამ პროგრამის განხორციელება 1919 წლიდან დაიწყო და ის სტუდენტების მხარდასაჭერად ხან სრულ დაფინანსებას გულისხმობდა, ხან ნაწილობრივს (მაგ. მხოლოდ ტრანსპორტის ან მხოლოდ დარჩენილი ერთი სემესტრის ხარჯების დაფარვას). ქართული პრესის ფურცლებზე ჯერ კიდევ 1918 წლის ზაფხულიდან ჩნდება ინფორმაცია გერმანიაში ქართველი სტუდენტების სავარაუდო გამგზავრების შესახებ. საქართველოს რესპუბლიკის საგარეო საქმეთა სამინისტრომ გერმანიის საიმპერატორო მისიასაც მიმართა გერმანიაში 150-მდე ქართველი სტუდენტის გაგზავნის თაობაზე. (3) ამ ინიციატივას თავად სტუდენტებიც აჰყვნენ: „ქართველ სტუდენტთა ერთმა ჯგუფმა სთხოვა განათლების სამინისტროს, რათა მთავრობამ შუამდგომლობა აღძრას გერმანიის დელეგაციის წინაშე, რომ 100 ქართველ სტუდენტს ნება დართოს დაუბრკოლებლივ გერმანიაში გამგზავრებისა უმაღლეს სწავლების მისაღებად.“ (4)

ინიციატივას გამოეხმაურა იმჟამად საქართველოში მყოფი ცნობილი გერმანელი ენათმეცნიერი და კავკასიის მკვლევარი ადოლფ დირი. მას მიაჩნდა, რომ გერმანიაში ქართველ სტუდენტებს იმ სასწავლო დისციპლინების გაცნობა შეეძლებოდათ, რომლებსაც რუსულ უნივერსიტეტებში ამაოდ ეძებდნენ; შეძლებდნენ ყოველგვარი სტუდენტური ამბოხის, პოლიციის მიერ უნივერსიტეტების დახურვისა და გაციმბირების გარეშე წარემართათ სასწავლო პროცესი და შეეძინათ საფუძვლიანი ცოდნა საკუთარი სამშობლოს საკეთილდღეოდ. დირის მიხედვით, გერმანიაში წასვლის მსურველი სტუდენტებისთვის სტიპენდიების გარკვეული რაოდენობის მობილიზების საკითხში უკვე ჩართული იყო ქართულ-გერმანული კულტურული საზოგადოება,(5) რომლის გამგეობის წევრი თავადაც გახლდათ.

ადოლფ დირი

პროგრამის დაგეგმვა გამჭვირვალედ და საჯაროდ მიმდინარეობდა და საზოგადოებრივი განხილვის საგანიც იყო:

„როგორც არ უნდა გათავდეს ის არეულობა, რომელმაც თავის მორევში გერმანეთი ჩაითრია, მაინც შეიძლება ითქვას დანამდვილებით, კულტურას რომ გერმანეთი არ დაჰკარგავს არც თავისს და არც შრომის უნარს. ესენი ამოხეთქენ ნანგრევებიდან და შეჰქმნიან ახალს, უფრო მაღალ საზოგადოებრივს ფორმებს ცხოვრებისას. ჩვენ მივესალმებით ამიტომ იმ ამბავს, რომ ქართველ ახალგაზრდების თვალი, რომელთაც სპეციალური განათლება საუკეთესო საჩუქრად მიაჩნიათ სამშობლოსათვის, გერმანეთისკენ არის მიპყრობილი, როგორც სჩანს საქმე მთავრობისაგან უნდა იყოს გამოწყობილი; მას გადაწყეტილი ჰქონია თავდაპირველად ასოცი კაცი გაამგზავროს გერმანეთში. ღმერთმა ქნას, რომ ეს დაპირება სინამდვილეთ იქცეს. უკეთესს, ჭეშმარიტად, ვერას იქმდა საქართველოს მთავრობა ქართველ ახალგაზრდობისათვის. იმედია, ეს მთავრობა არავითარ ხარჯებს არ დაერიდება ამ მშვენიერ მიზნის განსახორციელებლად“ (6) – წერდა უცნობი ავტორი და მიიჩნევდა, რომ ახალგაზრდები ახლავე უნდა შესდგომოდნენ გერმანული ენის შესწავლა-სრულყოფას, რათა ძვირფასი დრო არ დაეკარგათ; აქვე დასძენდა, რომ სტუდენტები გერმანიაში უფრო სამეურნეო პროფესიებს უნდა დაეუფლონ და გაიღრმავონ ცოდნა, რადგან ბუნებრივი რესურსებით მდიდარ, მაგრამ არასწორი მართვით გამოფიტულ ნიადაგს საქართველოში, სწორედ მცოდნე მეურნეების ხელი აკლდა.

უკვე 1918 წლის ნოემბერში ცნობილი გახდა, რომ პრუსიის სამეფოს განათლების სამინისტრომ თანხმობა განაცხადა გერმანიის უმაღლეს სასწავლებლებში საქართველოს, სომხეთის და აზერბაიჯანის რესპუბლიკის სტუდენტების მიღებაზე. (7) პროცესის კოორდინირებისა და ორგანიზებულად წარმართვის მიზნით, 1919 წლის გაზაფხულზე, დამფუძნებელი კრების დადგენილებით შეიქმნა სპეციალური კომისია, რომელიც სხვადასხვა სახელმწიფო უწყების წარდგინების საფუძველზე, შეარჩევდა 50-მდე სტიპენდიატს. სასწავლო სტიპენდიის მიღების პირობა ის გახლდათ, რომ სწავლის დასრულების შემდეგ სტიპენდიატები სამშობლოში დაბრუნდებოდნენ და შეძენილი პროფესიით იმუშავებდნენ სახელმწიფო სტრუქტურებში და სხვა სტრატეგიული მიმართულების სფეროებში, რადგანაც პროფესიონალების დეფიციტი შეინიშნებოდა, როგორც საჯარო სამსახურში, ისე, სამეურნეო და ტექნიკურ დარგებში. სტიპენდიატებისთვის განათლების მიღების ადგილად, აქცენტი არა რუსეთზე (როგორც ეს აქამდე, იმპერიის პირობებში ხდებოდა), არამედ ევროპაზე გაკეთდა. (8) კომისიის შემადგენლობა დარგობრივად მრავალფეროვანი იყო და, გარდა მთავრობის წევრებისა, იქ საზოგადოებრივი და აკადემიური წრეების წარმომადგენლებიც ერთიანდებოდნენ. თავდაპირველად ერთი მილიონი მანეთი გამოიყო სტიპენდიების გასაცემად, თუმცა შემდგომში – ინფლაციისა და ევროპაში სწავლის გადასახადის ზრდის გამო თანხა 3 მილიონამდე გაიზარდა. (9) სახელმწიფოს მიერ გაგზავნილ სტუდენტებზე სტიპენდიები გაიცემოდა ადგილზე არსებული დიპლომატიური მისიების საშუალებით. ამ პროცესში განსაკუთრებით აქტიურად იყვნენ ჩართული პარიზში მყოფი საქართველოს დიპლომატიური დელეგაციის ხელმძღვანელი, დამფუძნებელი კრების თავმჯდომარე, ნიკოლოზ ჩხეიძე, გერმანიაში საქართველოს დიპლომატიური მისიის ხელმძღვანელი ვლადიმერ ახმეტელაშვილი და სხვანი. ქართველი დიპლომატები ცდილობდნენ სტუდენტების დახმარებას და არსებული მცირე რესურსების რაციონალურად განაწილებას. ვლადიმერ ახმეტელაშვილი ასევე ცდილობდა სტიპენდიების გაცემასთან ერთად, გერმანიაში მყოფი სტუდენტებისათვის მოეძებნა იაფი თავშესაფარი და დამატებითი სამსახური. (10) იგი სტუდენტებს უცხო ქვეყნის ბიუროკრატიულ ლაბირინთებში გზის გაკვალვაშიც ეხმარებოდა და ტექნიკურ თუ საინფორ მაციო დახმარებასაც უწევდა. ახმეტელი, ჯერ კიდევ სასტიპენდიო კომისიის შექმნამდე, 1918 წლის მიწურულს მიმართავდა გერმანიის საგარეო საქმეთა სამინისტროს შუამდგომლობით ქართველი სტუდენტების ბერლინის ტექნიკურ სასწავლებელში ჩარიცხვის თაობაზე და ხელშეწყობასა და დახმარებას ითხოვდა.

გერმანიის საგარეო საქმეთა სამინისტროს პოლიტიკური არქივის შესაბამისმა საქმემ არაერთი მსგავსი შუამდგომლობა შემოგვინახა. (11) ამავე საქმეშია დაცული მაგ., საქართველოს რესპუბლიკის საგარეო საქმეთა მინისტრის აკაკი ჩხენკელის შუამდგომლობაც, რომელიც სტუდენტი ბიძინა რამიშვილის, გერმანიაში სასწავლებლად მოწყობას შეეხება: „მე, ქვემორე ხელის მომწერი, საქართველოს საგარეო საქმეთა მინისტრი გთხოვთ საიმპერატორო მინისტრს, რომ პრუსიის კულტურის სამინისტროს წინაშე შუამდგომლობა გაუწიოთ ბიძინა რამიშვილს, საქართველოს მოქალაქეს, რომელსაც ყველა საჭირო საბუთი და საშუალო განათლების დიპლომი აქვს, რათა ის ჩაირიცხოს ბერლინის ტექნოლოგიურ უმაღლეს სკოლაში. საჭირო საბუთები მან უკვე გადასცა სასწავლებლის სამდივნოს, ლექციებზე დასწრების უფლება კი მას დროებით მისცა ტექნიკური სასწავლებ-ლის რექტორმა, ხოლო ჩარიცხვისათვის კი ელოდებიან კულტურის სამინისტროს თანხმობას.“ (12)

ქართველი სტუდენტების ჯგუფი გერმანიაში, სიმონ ხუნდაძესთან (მარჯვნიდან მეორე) ერთად. მარცხნიდან მესამე - ბიძინა რამიშვილი. თსუ მუზეუმი.

1919 წლის ნოემბერში, კომისიამ დაამტკიცა იმ ორმოცდაათი სტუდენტის სია, რომლებიც სახელმწიფოს მიერ ევროპაში (გერმანია, საფრანგეთი, იტალია, ინგლისი, შვეიცარია, ბელგია) გაიგზავნებოდნენ განათლების მისაღებად. პროგრამა 1920 წელსაც გაგრძელდა. გარდა საქართველოდან გაგზავნილი ჯგუფებისა, ხელისუფლებამ პატრონაჟი ევროპაში უკვე მყოფ ქართველ სტუდენტებზეც აიღო და ნაწილს სტიპენდიები დაუნიშნა. სტიპენდიატების პირველი ჯგუფი გერმანიისკენ 1919 წლის ნოემბერში რომის გავლით გაიგზავნა და ის ცხრა სტუდენტისაგან (13) შედგებოდა. დაიწყო სტიპენდიატების პატარ-პატარა ჯგუფებად და ეტაპობრივად გაგზავნა გერმანიაში. 1920 წლის თებერვლისათვის გერმანიაში 65 სტუდენტი იმყოფებოდა. მათი დიდი ნაწილი უკვე დაბინავებული და ჩარიცხული იყო, მცირე ნაწილი კი ჯერ ენას ეუფლებოდა. ამავე პერიოდში საქართველოდან გამგზავრებული 50-მდე სტიპენდიატი შვეიცარიაში იყო იძულებით შეჩერებული და ელოდა სატრანსპორტო და სავიზო ბიუროკრატიის მოგვარებას, მათ შორის – გერმანიაში საქართველოს წარმომადგენლის დახმარებითა და ჩართულობით. (14)

შუა სემესტრში ჩასული სტუდენტების უნივერსიტეტებში ჩარიცხვა, არსებული წესებიდან გამომდინარე, ძალიან რთული საკითხი იყო, თუმცა რამდენადაც აღნიშნული პროგრამა მთავრობათაშორის შეთანხმებას ეფუძნებოდა, პრუსიის განათლების მინისტრმა ჰენიშმა „პროტოკოლურად დაადგინა, რომ ახლად მოსული ქართველი სტუდენტები დაუყოვნებლივ იქნან მიღებული, პრუსიის სხვა და სხვა უმაღლეს სასწავლებლებში [...] პრუსიის განათლების მინისტრის ჩვენი სტუდენტებისადმი ასეთი დამოკიდებულება, უმთავრესად ჩვენსა და გერმანიას შორის კარგი განწყობილეით აიხსნება. განწყობილება უფრო გაღვივდა, როცა ჩვენ განვუცხადეთ, რომ სახელმწიფო სტპენდიანტთა შორის, ჩვენი მოქალაქე გერმანელებიც არიან თქო.“ (15)

სტუდენტთა საქმეების განხილვა ინდივიდუალურად ხდებოდა: ზოგი მათგანი თანხას სესხის სახით იღებდა, ზოგი სრულ სტიპენდიას, ზოგი მხოლოდ მგზავრობის თანხას და ა.შ. ბონების ინფლაციის პირობებში, მთავრობას საკმაოდ ძვირი უჯდებოდა აღნიშნული პროგრამა, თუმცა ამა თუ იმ ფორმით მას მაინც ახორციელებდა და უკან არ იხევდა. განათლებული კადრები ის ძალა და ფუნდამენტი უნდა გამხდარიყო, რასაც სამომავლოდ ქვეყნის დარგობრივი განვითარება დაეფუძნებოდა.

ჩვენს ხელთ არსებული ინფორმაციით, 1920 წლის ნოემბრისათვის გერ-მანიაში 70-80 ქართველი სტუდენტი სწავლობდა, საფრანგეთში – 18-25, ინგლისში – 5-7. ამის შესახებ გერმანიის სტუდენტთა კავშირი სწერდა გერმანიის საგარეო საქმეთა სამინისტროს და დასძენდა: „საქართველოში გერმანიის მიმართ დიდი კეთილგანწყობა არსებობს. ქართველებს განსაკუთრებით მაღალი აზრი გერმანული მეცნიერებისა და ტექნიკური პროგრესის მიმართ გააჩნიათ და სწორედ ამიტომ ახალგაზრდა რესპუბლიკას სურს, მიიზიდოს გერმანელები ქვეყანაში და ასევე თავის ახალგაზრდობას გერმანიაში განათლების მიღების შესაძლებლობა მისცეს.“ (16)

გერმანიაში მყოფი ქართველ სტუდენტთა კავშირის წევრთა სია. საქართველოს ეროვნული არქივი.

1921 წელს, საბჭოთა რუსეთის მიერ საქართველოს ოკუპაციის გამო, პროგრამა დროებით შეჩერდა. პოლიტიკურ ემიგრაციაში წასულ საქართველოს რესპუბლიკის ხელისუფლებას უკვე აღარ შეეძლო სტუდენტების დაფინანსების გაგრძელება; ევროპაში და, კონკრეტულად, გერმანიაში მყოფ ახალგაზრდებს მძიმე, კრიზისული პერიოდის გადატანა მოუხდათ, სანამ სწავლის საშუალებას დამოუკიდებლად გამონახავდნენ. ამ ისტორიულ მომენტს და გერმანიაში მცხოვრები ქართველების, განსაკუთრებით სტუდენტების მდგომარეობას თავის მოგონებებში აღწერს ასევე პოლიტიკური ემიგრაციის შედეგად ბერლინში მოხვედრილი ქრისტინე (ბადუ) თოდუა-წულუკიძე:

„პირველი მსოფლიო ომის წაგებით დაზარალებული გერმანია და მისი მთავრობა ვერავითარ დახმარებას ვერ უწევდა საქართველოს ყოფილ მთავრობის საელჩოს, რომელსაც სამი წლის კარგი ცხოვრების შემდეგ, არავითარი თანხა უკვე აღარ გააჩნდა, რომ დახმარება გაეწია ახალ ჩამოსულ ქართველ ლტოლვილებისთვის. პირველად ჩვენც მივედით საელჩოში. აქ ტიროდენ შეწუხებული ხალხი, ბევრის სახეზე წაიკითხავდი აღელვებას, უიმედობას. სურათია: ყოფილი მთავრობის სტიპენდიატები, რომელთაც სწავლის გაგრძელება უფულობის გამო არ შეეძლოთ. ლტოლვილები, ჯერ კიდევ მოუწყობელ-უბინაო. მასთან შეხვდებოდი ორიოდე ქართველს, მდიდრულად გამოწყობილს, თამამად საელჩოში რომ შემოდიოდა და დროის დაუკითხავად ელჩის ოთახში შედიოდა. ასეთი პირები საერთო ყურადღებას იწვევდნენ: განსვენებული აკაკი ხოშტარია მეუღლით, რაჟდენ დათეშიძე, გიორგი კერესელიძე და სხვები. [...] მათ გარშემო იყვნენ ქართველი სტუდენტები, რომლებიც უთუოდ მოელოდენ მათგან სტიპენდიების დანიშვნას, მაგრამ ეტყობოდა მათ შორის დიდი მეტოქეობა იყო, ვინ მიიღებდა და ვინ არა.“ (17)

1921 წლის 11 მაისით თარიღდება ლადო ახმეტელის წერილი გერმანიის მეცნიერების, ხელოვნების და სახალხო განათლების სამინისტროს სახელზე: „საბჭოთა რუსეთის მიერ საქართველოზე თავდასხმისა და რუსულ - ბოლშევიკური ჯარების მიერ ქვეყნის ოკუპაციის შედეგად, გერმანიის უნივერსიტეტებში ჩარიცხული ქართველი სტუდენტები უკიდურესად მძიმე ვითარებაში აღმოჩდნენ. ბოლშევიკთა ჯარების მიერ ქვეყნის დაპყრობამ, მისი სრული იზოლაცია გამოიწვია და ქვეყნის ბოლშევიკებისაგან გაწმენდამდე სტუდენტებს ყველანაირი კავშირი აქვთ გაწყვეტილი სამშობლოსთან, შესაბამისად ვერც ვერანაირ დახმარებას იღებენ იქიდან. ამ ვითარების გათვალისწინებით, გერმანიაში საქართველოს წარმომადგენლობა მოგმართავთ თხოვნით, ამ სტუდენტებს გაუწიოთ შეღავათი და არ გადაახდევინოთ უცხოელი სტუდენტებისთვის გათვალისწინებული მაღალი სასწავლო გადასახადი.“ (18) ამ საკითხზე მიმოწერას თან ერთვის იმ სტუდენტების სია, ვისთვისაც საქართველოს წარმომადგენლობა ფინანსურ შეღავათებს ითხოვდა. დოკუმენტის ორიგინალში სტუდენტების მხოლოდ გვარები და უნივერსიტეტებში განაწილების შესახებ ინფორმაციაა მოცემული:

ბერლინი, ტექნიკური სასწავლებელი: ბერეჟიანი, ვალინგი, ხუნწარია, გველესიანი, ნიკოლეიშვილი, ვარძიელი, კეშელავა, ლამპარტერი, წულეისკირი, ნაზარიშვილი, კაუკევიჩი, ზილმანი, მაღლაკელიძე, ლეჟავა, ყა-ნდარელი, მასხულია, ხუნდაძე.

ბერლინის უნივერსიტეტი: ზილმანი, ელიავა, გრიგოლია, ჭოჭუა, კობალავა, ემხვარი, ურუშაძე, ქალბატონი ხუნდაძე, იაშვილი, თალაკვაძე, ახმეტელი, ნარსია, იმნაიშვილი, ნანეიშვილი, ქოიავა, შანიძე, ხუციშვილი, მგალობლიშვილი, ყაუხჩიშვილი, გელაზანია.

ბერლინის სასოფლო-სამეურნეო სასწავლებელი: ნამიჩ(ჭ)ეიშვილი, გა-ბილაია, ლეშკაშელი, გიორგაძე, ფოტიდი.

ბერლინის სავაჭრო უმაღლესი სასწავლებელი: ლოლუა, ბახტაძე.

ებერსვალდეს სატყეო აკადემია: ტატიშვილი, თაყაიშვილი, წულაძე, შაიშმელაშვილი.

ჰალეს უნივერსიტეტი: ჩხენკელი, ბუაძე, მიშელიძე, კანდელაკი, ქალ-ბატონი ჩხენკელი (სასოფლო-სამეურნეო განყოფილება)

ჰანოვერის ტექნიკური სასწავლებელი: თოფურიძე, ჯაჯანიძე, ქიქოძე.

გიოტინგენის უნივერსიტეტი: ნიკურაძე ალ., ნიკურაძე იოჰანეს, ქადა-გიძე.

ბონის უნივერსიტეტი: იოსელიანი, ბაირამოვი.

მოგვიანებით, 1921 წლის ივნისში, გერმანიის საგარეო უწყებამ საბჭოთა "საქართველოს რევოლუციური კომიტეტის" პირველი შეტყობინება მიიღო, სადაც გერმანიაში მყოფი სტუდენტების რაოდენობის დაზუსტების სურვილი იყო გამოთქმული სახალხო განათლების კომისრის მიერ. ამ შეტყობინების კვალდაკვალ საქმეში ჩანაწერი ჩნდება: „საქართველოში ვითარების ცვლილების გამო, უმჯობესია აქაურ წარმომადგენლობასთან დისტანციური ურთიერთობის დაჭერა და სიტყვიერ შეტყობინებებზე გადასვლა“ ან „რამდენადაც ბატონი ახმეტელი წარმოადგენს დევნის მთავრობას, 4k განყოფილების დადგენილებით, მას მიმართვისას უნდა ვუწოდოთ არა საქმეთა მმართველი, არამედ, უბრალოდ, ბატონი ახმეტელი (27.10.1921).“ (19)

1921 წლის მიწურულს გერმანიაში კიდევ ორი ჯგუფი ჩავიდა. ერთი, 12 სტუდენტისგან შემდგარი ჯგუფი კონსტანტინოპოლში იყო გაჩერებული და იქიდან ცდილობდა გერმანიაში გადასვლას უმაღლეს სასწავლებლებში სწავლის მიზნით. ახმეტელი აგრძელებდა მათ დახმარებას და სტუდენტების სასწავლებლებში ჩარიცხვის თხოვნით კვლავ მიმართავდა შესაბამის უწყებებს. ჯგუფის წევრების ვინაობა კვლევის ამ ეტაპზე უცნობია. გარდა ამისა, 1921 წელს საქართველო სტუდენტთა კიდევ ერთმა მოზრდილმა ჯგუფმა დატოვა. ჯგუფი ამჯერად საკუთარი დაფინანსებით მიდიოდა გერმანიაში და მათ დახმარებას უწევდა და გულშემატკივრობდა გერ მანიის იმჟამინდელი ელჩი საქართველოში ულრიხ რაუშერი. 1921 წელს სატრანსპორტო მიმოსვლა გერმანიასთან მეტად შეზღუდული იყო.

ულრიხ რაუშერი.

ამის გამო, ულრიხ რაუშერი ცდილობდა, 100-მდე სტუდენტი სამხრეთ კავკასიიდან იმ სამხედრო გემისთვის „მიეწერა“, რომელიც 1921 წლის მიწურულს ბათუმიდან გავიდოდა და თან წაიყვანდა მსოფლიო ომის შემდეგ კავკასიაში დარჩენილ გერმანელ სამხედრო და სამოქალაქო ტყვეებს, აგრეთვე, საქართველოს საბჭოთა რუსეთის მიერ ოკუპაციის გამო, გერმანიაში გადასახლების მსურველ გერმანელებს. გემზე „მიწერილი“ სტუდენტების დიდი ნაწილი სამხრეთ კავკასიაში გერმანული კოლონიების მკვიდრნი იყვნენ. ამ შემთხვევაში რაუშერისთვის შედარებით ადვილი იყო საკითხის არგუმენტირება და ახალგაზრდების ინტერესების დაცვა გერმანიის სხვადასხვა უწყების წინაშე – ეთნიკურ გერმანელებს, ქვეყანაში გაუარესებული ვითარების გამო, კვლავ გერმანიაში უნდოდათ წასვლა. იმავეს ვერ ვიტყვით ქართველი და სხვა ეროვნებების, არაგერმანელი სტუდენტების შესახებ, რომელთა გერმანიაში გამგზავრებასაც რაუშერი აგრეთვე უჭერდა მხარს. რამდენიმე თვის მანძილზე მას თითქმის ყოველ-დღიური მიმოწერა ჰქონდა შესაბამის უწყებებთან და ბიუროკრატიული საკითხების მოგვარების მიზნით, მათ გამგზავრების მსურველი ჯგუფის შესახებ აწვდიდა ინფორმაციას: „განსაკუთრებულ ჯგუფს წარმოადგენს ტრანსპორტირების დოკუმენტაციაზე თანდართული სია სტუდენტებისა და ახალგაზრდებისა: ქართველები, აზერბაიჯანელები და სომხები, რომლებიც განათლების მიღების მიზნით გერმანიაში იგზავნებიან. მათი უმრავლესობა (82) კავკასიაში მცხოვრები გერმანელი კოლონისტების შვილები (გოგონები და ბიჭები) არიან და გერმანელობაც შენარჩუნებული აქვთ. მსოფლიო ომის დაწყებიდან მოყოლებული კოლონისტებს წართმეული ჰქონდათ შესაძლებლობა, შვილებისათვის განათლება გერმანიაში მიეცათ. ახლა, როცა რუსული სასოფლო სკოლების სისტემა სამწუხაროდ ჩამოიშალა, ეს საკითხი განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენს. სტუდენტების გამგზავ-რება ახლაც პრობლემატურია, რადგან ანტანტის კომისია ზღუდავს მგზავრობას კონსტანტინოპოლის გავლით, რუსეთის რკინიგზის მდგომარეობის გამო, რუსეთის გავლით გამგზავრებაც შეუძლებელია. ამიტომ, გერმანული ინტერესებიდან გამომდინარე, ვფიქრობ მიზანშეწონილია გერმანიის კოლონიებიდან – სტუდენტების სასწავლებლად გერმანიაში გამგზავრება უზ-რუნველვყოთ სამხედრო ტყვეებისათვის განკუთვნილი ტრანსპორტით და მათ, ამ ტყვეებთან ერთად მგზავრობის უფლება მივცეთ. იგივე ინტერესებიდან გამომდინარე გამგზავრების უფლება მივცეთ ასევე სხვა კავკასიელ (არა გერმანული წარმოშობის) სტუდენტებსაც. გერმანიაში განათლების მიღების შესაძლებლობას, საქართველოში ძალიან დადებითად აფასებენ. სწავლის ხარჯებს სტუდენტები ნაწილობრივ ოჯახის, ნაწილობრივ კი სხვა-დასხვა გაერთიანების დახმარებით დაფარავენ. კარგი იქნება შევეხიდოთ თუნდაც სატრანსპორტო ხარჯების კუთხით (თან აქაური ფული უფასურ-დება). ამ საკითხით უკვე მივმართე ნოვოროსიისკის – ტყვეებზე ზრუნვის სოციალურ სამსახურს და ველოდები შესაბამის გაანგარიშებას“, - წერდა ულრიხ რაუშერი გერმანიის საგარეო უწყებას. (20)

ტყვეებისათვის განკუთვნილი გემით სამოქალაქო პირების გერმანიაში გამგზავრება ადვილი საქმე არ იყო და უამრავ სირთულეს უკავშირდებოდა. ამ საკითხების წინასწარი შეთანხმება შეფერხებით მიმდინარეობდა და ადრესატები წერილებსა და შეტყობინებებს ხშირად დიდი დაგვიანებით იღებდნენ. ულრიხ რაუშერი კი, თავის მხრივ, ძალისხმევას არ იშურებდა ამ საქმის მოსაგვარებლად და წერილებში ხაზგასმით აღნიშნავდა, რომ ეს საკითხი საქართველოში გერმანიის წარმომადგენლობისათვის მაღალი პო-ლიტიკური მნიშვნელობისა იყო, რომ სტუდენტებს სწავლისთვის საჭირო თანხები თავადვე გააჩნდათ და რომ მათ შორის არავინ იყო ბოლშევიკური იდეოლოგიის გამზიარებელი. რაუშერი გერმანიის საგარეო საქმეთა სამინისტროს სტუდენტებისთვის სამთვიანი ვიზის გაცემას სთხოვდა. (21)

სტუდენტებისა და ახალგაზრდების სია რამდენიმე ქვეჯგუფისაგან შედგებოდა:

• გერმანიის მოქალაქე სტუდენტები – 3;
• გერმანული წარმოშობის ქართველი სტუდენტები (ანუ საქართველოს მოქალაქეები) – 30;
• ადგილობრივი ქართველი და სომეხი სტუდენტები – 27;
• გერმანული წარმოშობის აზერბაიჯანელი სტუდენტები – 29;
• აზერბაიჯანელი სტუდენტები აზერბაიჯანიდან – 2;
• ბათუმის ტრანსპორტის სხვა წევრები – 18;
• სულ – 109 ადამიანი. (22)

მათ თან ორი გამცილებელი ახლდათ: დიპლომატიური კურიერი კურტ კაუკევიჩი და კონსტანტინ სურკოვი. (23)

გვარები და სიის სტრუქტურა მოცემულია ორიგინალი დოკუმენტის შესაბამისად და შესაძლოა მცირე უზუსტობებს შეიცავდეს:

სამხედრო ტყვეებისა და უკან დაბრუნების სხვა მსურველთათვის განკუთვნილი გემი საქართველოში გვიან შემოდგომით შემოვიდა. მან მგზავრები ჯერ ბათუმში აიყვანა და ნოვოროსიისკში გაემგზავრა (სადაც გერ-მანელების სხვა ჯგუფი უცდიდა მას), შემდეგ კი იტალიაში, ტრიესტში ჩავიდა.

მიუხედავად გერმანიის შესაბამის ორგანოებთან მოსამზადებელი მიმოწერისა, რაუშერის შრომისა და მონდომებისა, გაწეული ადმინისტრაციულ-საინფორმაციო მუშაობა საკმარისი არ აღმოჩნდა და სტუდენტების ნაწილისათვის ახალი თავგადასავალი დაიწყო. მაგ., 1921 წლის დეკემბერში, მიუნხენის სიახლოვეს, ლეხფელდის სამხედრო ბანაკში მოხვდა გემით გამგზავრებული ოთხი სტუდენტი:

1) ბერელაშვილი გარსევანი 22.03.1901, თბილისი;

2) ბერელაშვილი იოსები 25.11.1900 ბაქო;

3) რაჟდენ რუსიევი (რუსიშვილი) 07.11.1900;

4) იოანე ჯ(ჭ?)ინჭარაძე, 04.08.1895 ბაქო.

მათ ბანაკში, დადგენილი წესით გაიარეს კარანტინი და მიუნხენში რეგისტრაციას ითხოვდნენ პოლიტექნიკუმში სწავლის დაწყების მიზნით, რაზეც თავდაპირველად უარი ეთქვათ. შესაბამისი უწყებები ცდილობდნენ ვითარებაში გარკვევას, ამ პირების შესახებ მეტი ინფორმაციის მიღებას და იმის დადგენას, თუ რამდენად ნამდვილი იყო მათი საბუთები, რომლებიც საქართველოში, გერმანიის კონსულისა და წითელი ჯვრის კომიტეტის მიერ იყო გაცემული, მათ შორის – სამხედრო გემით მგზავრობის უფლება. ბანაკის მესვეურების აზრით, აღნიშნული დოკუმენტები არაერთ კითხვას აჩენდა და ეჭვებს ბადებდა.

სხვადასხვა წერილი, ახსნა-განმარტებითი ბარათი და დოკუმენტი ასახავს 109 სტუდენტის, სამხედრო და სამოქალაქო პირებისათვის განკუთვნილი გემით გერმანიაში მოხვედრის საკითხს: „მოსკოვის გერმანულ წარმომადგენლობაში, მე თავად გავგზავნე სატელეგრაფო ბრძანება ნოვოროსიისკის ტყვეებზე ზრუნვის სოციალური სამსახურის სახელზე, რომ ბათუმიდან ტრანსპორტით მომავალი ჯგუფი სირთულეების გარეშე გაეტარებინათ.“ – წერდა მოგვიანებით კურტ კაუკევიჩი და ადასტურებდა, რომ მას წინასწარ ჰქონდა მიღებული 109 მგზავრის გერმანიაში წაყვანის ნებართვა. „სტუდენტები ბათუმში შეგროვდნენ და როგორც ეს თბილისში, გერმანიის წარმომადგენლებთან რაუშერთან და ჰესსესთან იყო შეთანხმებული, ნოვოროსიისკის ბანაკში გაემგზავრნენ. იქ მათ, როგორც გერმანიაში უკან დაბრუნების მსურველებს ეპყრობოდნენ და შესაბამისად ჩააცვეს კიდეც. სტუდენტების სურვილი იყო გერმანიაში ტექნიკური ცოდნის მიღება და შემდეგ სამშობლოში დაბრუნება და იქ, გერმანიაში მიღებული ცოდნით გერმანიის ინტერესების მსახურება. გერმანიის მთავრობისგან მათ ქვეყანაში შესვლის უფლება მიიღეს, ხოლო გერმ. წარმომადგენლობისაგან – ფოტოიანი მოწმობები.“ (25)

მსგავსი წინააღმდეგობების გადალახვა, ულრიხ რაუშერის მოწადინების მიუხედავად, ალბათ სხვა სტუდენტებსაც მოუწიათ.

საბჭოთა რუსეთის მიერ საქართველოს ოკუპაციით და დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობის პოლიტიკური ემიგრაციით გამოწვეული მძიმე, კრიზისული მდგომარეობის გამო სტუდენტების ნაწილი 1920-იანი წლების დასაწყისში იძულებული გახდა სწავლა შეეწყვიტა და შინ დაბრუნებულიყო; ნაწილმა კი მძიმე კომპრომისი აირჩია და საბჭოთა ხელისუფლებისადმი ლოიალობის წერილი გამოაქვეყნა, რის სანაცვლოდაც საბჭოთა სტიპენდიატი გახდა. (26) ამავე პერიოდში ჯერ კიდევ იყო შესაძლებელი და გრძელდებოდა კიდეც ცალკეული სტუდენტების მცდელობები გერმანიაში (ან ევროპის სხვა ქვეყანაში) სასწავლებლად წასვლისა.

მიხეილ ჯაჯანიძე გერმანიაში, სტუდენტობისას. 1920-იანი წლები. მარია ჰერცფელდის კოლექცია.

მოგვიანებით არაერთი მათგანი სამშობლოში დაბრუნდა და წლების განმავლობაში ნაყოფიერად მუშაობდა შესაბამის დარგებში: აშენებდნენ, იკვლევდნენ და ასწავლიდნენ. ეს ის თაობა იყო, ვინც, მიუხედავად ქარტეხილებითა და დიდი სირთულეებით სავსე ეპოქისა, თავისი წვლილი შეიტანა საქართველოში მეცნიერებისა და მეურნეობის მრავალი დარგის განვითარებაში. მათი არცთუ ისე მცირე ნაწილი 1930-იანი წლების „დიდ ტერორს“ ემსხვერპლა. ნაწილის ბედი კი, კვლევის ამ ეტაპზე ჩვენთვის უცნობია. „საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორტორია“ უკვე წლებია, აგროვებს ბიოგრაფიულ ცნობებს ჩვენს ხელთ არსებულ სიებში ნახსენებ პირთა შესახებ. ორგანიზაციის საჯარო არქივში ინახება არაერთი ყოფილი სტუდენტის საოჯახო არქივის (ფოტო, დოკუმენტი, ჩანაწერი) დიგიტალიზებული ასლი.

კვლევა, თუ როგორ განახორციელა სახელმწიფომ მსგავსი, საკვანძო მნიშვნელობის პროექტი, ყველა სტუდენტის ვინაობის დაზუსტება, მათი კვალის მოძიება ევროპულ უნივერსიტეტებში, ამ ადამიანების პროფესიული მემკვიდრეობის შესწავლა და პირადი ტრაგედიების ფიქსაცია „საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორიის“ ერთ-ერთი მთავარი მიმართულებაა. ვფიქრობთ, მსგავსი კვლევა უფრო კონტექსტურად დაგვანახებს პირველი რესპუბლიკის პროევროპული პოლიტიკის მნიშვნელოვან ელემენტებს და საშუალებას მოგვცემს ხანგრძლივ პერსპექტივაში შევხედოთ, რა ძვრების და გარდატეხის შეტანა შეუძლია საზოგადოების განვითარე-ბაში სწორად გათვლილ და დაგეგმილ საგანმანათლებლო სტრატეგიას.

დათიკო წერეთლის სადოქტორო ნაშრომი. ანა მარგველაშვილის პირადი კოლექცია.

აქ კი საქართველოდან გერმანიაში წასული სტუდენტების გვარებს იმ იმედითაც ვაქვეყნებთ, რომ მკითხველმა შეიძლება რომელიმე ამოიცნოს და საოჯახო მეხსიერებითა თუ არქივით შეავსოს ჩვენი კვლევა.

გამოყენებული ლიტერატურა:

1 ოლივერ რაისნერი. ქართველი სტუდენტები გერმანიაში. ქართული კულტურული კვალი გერმანიაში, ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტი, 2019 წ. გვ. 87.

2 საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის განათლების რეფორმისა და სტუდენტური პროგრამის შესახებ მოწოდებული ინფორმაციისა და დოკუმენტებისათვის მადლობას ვუხდით ირაკლი ირემაძეს, ირაკლი ხვადაგიანს, თენგიზ სიმაშვილს.

3 გაზეთი „სახალხო საქმე“, №319, 31.08.1918, გვ. 1.

4 გაზეთი „საქართველოს რესპუბლიკა“, №54, 01.10.1918, გვ. 5.

5 Adolf Dirr Die deutschen Universitäten-Pflanzstätten georgischen Kultur, in: Kaukasische Post, N69, 31.10.1918, S. 1.

6 ჟურნალი „ჯარი და ერი“, 24.11.1918. გვ. 15.

7 სახალხო საქმე №380, 10.11.1918, გვ. 4.

8 საქართველოს ეროვნული არქივი, საქართველოს ცენტრალური სახელმწიფო საისტო-რიო არქივი (სეა, სცსსა) ფონდი №1935 (საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის გა-ნათლების სამინისტრო), ანაწერი №1, საქმე №505, გვ. 91.

9 http://www.firstrepublic.ge/ka/document/1072 და http://www.firstrepublic.ge/ka/document/1026 შემოწმების დრო: 10.08.2021.

10 ინფორმაცია სახელმწიფო სასტიპენდიო პროგრამის შესახებ მოწოდებულია ირაკლი ირემაძის მიერ.

11 PA AA, R 63014.

12 იქვე.

13 სეა, სცსსა, ფ. №1935, ან. №1, ს. №1095, გვ. 8. მიხეილ მაღლაკელიძე, ტარას მასხულია, არჩილ მექანარიშვილი, ნიკოლოზ იოსელიანი, ვლადიმერ ყანდარელი, ერმილე თალაკვაძე, გიორგი ლეშკაშელი, მიშა ახმეტელაშვილი, ვლადიმერ კიკაბიძე.

14 სეა, სცსსა, ფ. №1935, ან. №1, ს. №1095, გვ. 47.

15 იქვე. გვ. 50.

16 PA AA, R 63014 – Die deutsche Studentenschaft an AA. Güttingen, 05.11.1920.

17 ჩემი თავგადასავალი და ზოგიერთი მოგონებანი. ქრისტინე (ბადუ) თოდუა-წულუკიძე. საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორია, 2019 წ., გვ. 36.

18 PA AA, R 63014 – Gesandschaft der Republik Georgien an den Minister der Wissenschaft, Kunst und Volksbildung.

19 PA AA, R 63014 – Abteilung IXB zu IX B 5286. R 63015 – IX B 10541.

20 PA AA, R 63015 – gez. ilung IXB zu IX B 5286. R 6301

21 იქვე.

22 იქვე.

23 იქვე.

24 მითითებულია მამის პროფესია.

25 PA AA, R 63015 – Reuchtsfinanzministerium an AA. Berlin, 26.10.1922.

26 PA AA, R 63341 – Deutsches Generalkonsulat an AA. Tiflis, 10.12.1924.