რუსთავიდან დაახლოებით ხუთი წუთის გზაზე, რუსთავი-გარდაბანი-ვახტანგისის ტრასაზე, ხელმარჯვნივ, ფიჭვის ხეზე, სოფლის აღმნიშვნელი თვითნაკეთი ბანერია, წარწერით - კალინინო. დღეს, “საკავშირო მამასახლისის” სახელი არაფრით აღარ არის საკმარისი საბაბი ასფალტიდან მტვრიან შარაგზაზე გადაუხვიო, რომელიც სოფელში შედის. ამ ველზე, რუსთავის ინდუსტრიული, პოსტაპოკალიპტური ზონის გარდა ყურადღებას მხოლოდ ჰორიზონტზე აზიდული მასშტაბური კონსტრუქცია თუ იპყრობს. ეს მეცხრე ბლოკია, რომელიც დიდწილად განაპირობებს თბილისის ელექტრომომარაგებას. 90-იან წლებში, როცა თბილისი ხშირად კვირების განმავლობაში უშუქოდ რჩებოდა - მიზეზი აღნიშნული ქვესადგურის ხშირი ავარია იყო. მაშინ პატარა ბავშვმაც კი იცოდა რა იყო „მეცხრე ბლოკი“ და რას მოასწავებდა მისი მწყობრიდან გამოსვლა.

2016 წელს, კალინინოს შესასვლელში, მიტოვებულ, ეკალბარდებისგან დაფარულ სასაფლაოზე, რამდენიმე ჯვარსა და ქვაზე დაკვირვებულმა თვალმა გერმანული გვარები შენიშნა. მალე dvv international-ის დახმარებით სასაფლაო გაიწმინდა. ტერიტორიის გასუფთავების შემდეგ კი გამოჩნდა ათეულობით გერმანელის უკანასკნელი განსასვენებელი, რომელიც სასაფლაოს ხილულ ნაწილთან ერთად უცნაურ მულტიკულტურულ ნაზავს ქმნიდა.

საიდან გაჩნდა რუსთავთან გერმანელების საფლავები? აღმომჩენების პირველი ვარაუდი, ინსტინქტურად რუსთავის დაარსების ისტორიისკენ წავიდა - XX საუკუნეში საბჭოთა კავშირში მიმდინარე მზარდმა ინდუსტრიალიზაციამ ამ ველს ფუნქციაც შეუცვალა და მნიშვნელობაც - მანამდე არსებული მცირე აგრარული დასახლება, ინდუსტრიული ქალაქად გარდაიქმნა. დაიგეგმა გრანდიოზული მშენებელობა, მის განსახორციელებლად კი კოლოსალური შრომით რესურსის მობილიზება გახდა საჭირო. მშენებლობაზე განსხვავებული კატეგორიის პატიმრებთან ერთად, მეორე მსოფლიო ომის ტყვეებიც მუშაობდნენ, მათი რაოდენობა კი 16 000 ათას აჭარბებდა. მეხსიერებაში ისინი შემორჩნენ, როგორც „გერმანელი ტყვეები“ თუმცა მათში ეთნიკური გერმანელებთან ერთად უნგრელები, პოლონელები და აღმოსავლეთ ევროპის სხვადასხვა ქვეყნების წარმოამდგნელებიც შედიოდნენ. დღეს კი, რუსთავის ბოლოს, იქ სადაც ახალი სამგორის დასახლება იწყება, მეტალის ღობით შემოსაზღვრულია სიმბოლური ტყვეთა სასაფლაო, იმ ტყვეთა გასახსენებლად რომლებიც სხვადასხვა საწარმოო ტრამვით, დაავადებით ან გაურკვეველი მიზეზებით გარდაიცვალნენ, რუსთავის (და არა მარტო) მოსახლეობამ კი სახლების სიზუსტით იცის, ქალაქის რომელი ნაწილია აშენებული მეორე მსოფლიო ომის ტყვეების ხელით.

თუმცა, კალინინოსთან პირველადი დაკვირვებით ცხადი გახდა რომ აქ ომის ტყვეების კვალი ნამდვილად არ ჩანდა და იგი უფრო ძველი - თავიდანვე მრავალეთნიკური სოფელი უნდა ყოფილიყო. მეოცე საუკუნის 40-იან წლებში მისი ეთნიკური შემადგენლობა, სოციალური ფუნქცია და ეკონომიკური არსებობის ტიპი რადიკალურად შეიცვალა და საქართველოს გეოგრაფიული რუკიდან კი გაქრა ტოპონიმები - ჰოფნუნგსტალი და ტრაუბენტალი.

ყარაიაზის ველი

როგორ გაჩნდა ყარაიაზის ველზე გერმანული სოფლები, წყაროების ნაკლებობის გამო ჯერჯერობით ბოლომდე ნათელი არ არის. საქართველოში გერმანელი კოლონისტების დასახლებების სიებში ამ სოფლების სახელები თითქმის არსად ფიგურირებს. 1900-იანი წლების დასწაყისამდე, ძველ რუკებზე ამ ადგილას მხოლოდ დროებითი სადგომები და პატარა დასახლება ამბაროვკაა აღნიშნული. ყარაიაზის ველზე, ძირითადად ეთნიკური აზერბაიჯანლები ცხოვრობდნენ. ძველი სოფლების გარდა მცირე დასახლებები მომთაბარეობის გამო მუდმივად საცხოვრებელი ზონა არ იყო და ველის დიდი ნაწილი სასოფლო სამეურნეო მოქმედებების ზონას წარმოადგენდა, განსაკუთრებით დიდი სარწყავი ქსელის ამოქმედების შემდეგ. ველი ცნობილი იყო ასევე “ყარაიაზის სახელმწიფო მამულით” და ნადირით მდიდარი ჭალებით. სავარაუდოდ, 1917 წელს, რუსეთის იმპერიის დაშლის და პოლიტიკური და ეკონომიკური ცვილებების დაწყების შემდეგ, როდესაც კავკასიაში ერთი მხრივ ეთნიკურმა დაპირისპირებებმა იფეთქა, ხოლო შემდეგ ახალი, ეროვნული რესპუბლიკების შენებლობა დაიწყო, თბილისიდან და თბილისის ახლოს მდებარე გერმანული კოლონიებიდან მოქალაქეების ჯგუფები ყარაიაზის ველზე გადასახლდნენ და ახალი სოფლები დააარსეს.

ამ დროიდან ყარაიაზის ველის ეს ნაწილი სამიჯნო ზონა იყო თბილისის “გარეუბნის” რაიონსა და “ყარაიაზის” რაიონს შორის. ეს ადმინისტრაციული საზღვრები, 1921 წელს ბოლშევიკური რუსეთის მიერ საქართველოს ოკუპირების შემდეგ, 1920-იანი წლების ბოლომდეც შენარჩუნდა.

საბჭოთა ადმინისტრაციული რეფორმის შემდეგ კი ყარაიაზის რაიონი 4 სასოფლო საბჭოდ იყოფოდა (1935 წლის მონაცემებით):

1. აღ-თაღლიის (რომელიც უშუალოდ ესაზღვრებოდა თბილისს)

2. ქესალო-ნაზარლოს

3. ჯანდარის

4. ყარაიაზის.

სულ რაიონში 19 დასახლებული პუნქტი შედიოდა.

აღრიცხვის დოკუმენტზე გაკეთებული მინიშნებით საქართველოს სსრ კომუნისტური პარტიის დადგენილებით და ცენტრალური აღმასრულებელი კომიტეტის გადაწყვეტილებით ყარა-თაფას სოფსაბჭოდან გამოიყო სოფლები: თაზაქენდი, ბირლიკი, ტრაუბენტალი, ჰოფნუნგსტალი და ტატიანოვკა და ისინი დამოუკიდებელ - ტატიანოვკის სოფსაბჭოდ ჩამოყალიბდნენ.

რაიონის მოსახლეობა უმეტესად დასახლებული იყო “თიურქებით” ( 2105 ოჯახი -10412 სულ, 70 %, რომლებიც ითვლებოდნენ რეგიონის ძირძველ მოსახლეობად. “მოსულებად”კი:

1. ირანის ქვეშევრდომები თურქები, რომლებიც სოფელ ყარაიაზში ცხოვრობენ

2. გადმოსახლებული გერმანელები 152 ოჯახი – 790 სული

3. გადმოსახლებულები რუსები– 251 ოჯახი – 1058 სული

4. ქართველები – 37 ოჯახი – 137 სული

5.სომხები – 49 ოჯახი – 235 სული

6. ასირიელები - 45 ოჯახი – 256 სული

7. დანარჩენი ეთნიკური ჯგუფები – 10 ოჯახი 36 სული.

ძირითადი ძირძველი მოსახლე სულ 2639 ოჯახი - 12924 სული. მთლიანი მოსახლეობა მუშებისა და მოსამსახურეების ჩათვლით კი - 15647 სული (1935 წლის მონაცემებით).

აღწერის მიხედვით, რაიონში მოსახლეობა ძირითადად მისდევდა: მებამბეობას, მებოსტნეობას, მოჰყავდათ მარცვლეული კულტურებიც.

ჰოფნუნგსტალი და ტრაუბენტალი

ეს ორი სოფელი რკინიგზის გასწვრივ, რამდენიმე პარალელურ ქუჩაზე გაშენებული დასახლებები იყო, რომელთაც ერთმანეთისგან სარწყავი არხის ერთ-ერთი შენაკადი ყოფდა.

ისინი ექსკლუზიურად გერმანულ დასახლებებს წარმოადგენდნენ. 1937 წლის მონაცემებით ორივე დასახლებულ პუნქტში ერთად 309 ადამიანი ცხოვრობდა. მათგან:

290 გერმანელი (93.8%)

6 “თიურქი” (1.9%)

5 სომეხი (1.6%)

4 რუსი (1.3%)

4 ქართველი(1.3%)

მოსახლეობის უმრავლესობის განათლების დონე დაბალი იყო და ისინი ძირითადად “მცირემცოდნეები” იყვნენ. 1930-იანი წლებისათვის სოფლებში უკვე არსებობდა სკოლა და ყველა მოზარდი დაწყებით განათლებს იქ ღებულობდა. კოლექტივიზაციის შედეგად ტატიანოვკის სოფსაბჭოში რამდენიმე კოლმეურნეობა იყო შექმნილი ტრაუბენტალში - როზა ლუქსემბურგის, ჰოფნუნგსტალში - ტელმანის, ტატიანოვკაში კი - კრუპსკაიას სახელობის კოლმეურნეობები.

ჰოფნუნგსტალის და ტრაუბენტალის მოსახლეობა ძირითდად მებაღჩეობას მისდევდა. მათ საკუთრებაში საკმაოდ მცირე მიწის ნაკვეთები გააჩნდათ, სადაც მოჰყვდათ ბოსტნეული, კომბოსტო, პომიდორი, ხახვი და კიტრი. მათ მფლობელობაში იყო ე.წ “ხატები” (Хата), მიწური სახლები, რომელთა კვალი დღეს უკვე აღარაა შემორჩენილი. საკუთრებაში არსებული მსხვილფეხა რქოსანი პირუტყვი კი მხოლოდ ოჯახის მოსამარაგებლად იყო განკუთვნილი და მას სხვა სამეურნეო-ეკონომიკური აქტივობისათვის არ იყენებდნენ.

1937 წლისათვის კოლექტივიზაცია ამ სოფლებში დასრულებული არ იყო და ის ეტაპობრივად მიმდინარეობდა. მოსახლეობა კოლმეურნეობაში შესვლის ძირითად ფაზად, უხეშად 1934-1935 წლები შეგვიძლია მივიჩნიოთ. აქ 1937 წლისათვის ჯერ კიდევ საკმაოდ იყვნენ კერძომესაკუთრე (Единоличник) გლეხები, რომელებიც დამოუკიდებლად განაგებენ საკუთარ მეურნეობას, თუმცა კომუნისტური რეჟიმი მათ გაწევრიანებას კოლმეურნეობაში დაჩქარებული ტემპებით ცდილობდა. საკომლო წიგნებში, სადაც „ედინოლიჩნიკები“ არიან აღწერილნი მინიშნებებია გაკეთებული, რომ აღრიცხვების პერიოდებს შორის ისინი სხვადასხვა კოლმეურნეობებში გაერთიანდნენ. მაგალითად ედუარდ ლანგი და გოტლიბ ბაშერი 1936 წელს ჯერ “ედინოლიჩნიკები” იყვნენ, ხოლო ერთი წლის შემდეგ საბუთებში ისინი უკვე ტელმანის სახელობის კოლმურნეობის წევრები არიან.

ეტაპის დასასრული

1941 წელს, გერმანიასა და საბჭოთა კავშირს შორის ომის დაწყების შემდეგ, შემოდგომაზე - ოქტომბერ-ნოემბერში, სახელმწიფო თავდაცვის კომიტეტის N744 დადგენილებით, საქართველოს ტერიტორიიდან 20423 გერმანელი გაასახლეს, რომლებიც მატარებლის 12 ეშელონით გადაიყვანეს ცენტრალურ აზიაში. გადასახლება შეეხო ყარაიაზის (დღევანდელი გარდაბანი) რაიონში მოსახლე გერმანელებს, რომელთა საერთო რაოდენობა 272 ოჯახი იყო. მათ შორის იყვნენ ტრაუბენტალისა და ჰოფნუნგსტალის მოსახლეებიც.

დეპორტირებულები, ხანგრძლივი - სამკვირიანი ეტაპირების შედეგად ცენტრალურ აზიაში აღმოჩნდნენ. საქართველოს შინაგან საქმეთა სამინისტროს არქივში დაცული დოკუმენტების თანახმად, სახელმწიფო (სსრკ) დაინტერესებული იყო, რომ დეპორტირებულები უკან - გადასახლებამდელ ადგილებში არ დაბრუნებულიყვნენ. მათზე მუდმივი კონტროლის მიზნით ხორციელდებოდა აღრიცხვა და განსაზღვრულ ადგილას “მიმაგრება”.

დაკარგული სოფლის საერთო ტრაგედიას, თვალი მისი ერთი მოსახლის მაგალითზე შეგვიძლია მივადევნოთ.

1904 წელს დაბადებული იაკობ ხრიასტიანის ძე კნაუსი 1936 წლამდე კოლმეურნეობაში არ შესულა და კერძომესაკუთრე გლეხი იყო . 1937 წელს, მისი ახალგაზრდა ოჯახი ტელმანის სახელობის კოლმეურნეობაში გაწევრიანდა. დოკუმენტური მასალის სიმცირის გამო ძალიან რთული მათი ყოველდღიური ცხოვრების აღდგენა. დადგენილი წესებით ოფიციალური დოკუმენტაცია ოჯახის უფროსის სახელზე ივსებოდა. მისი, როგორც ამ სოფლებში მცხოვრები ადამიანთა აბსოლუტური უმრავლესობისათვის მშობლიური ენა გერმანული იყო. იაკობ კნაუსს 4 კლასის განათლება ჰქონდა მიღებული და არ ფლობდა არანაირ სპეციალობას, ასევე არ ყოფილა არც ერთი პოლიტიკური პარტიის წევრი.

გადასახლების შემდეგ კნაუსების ოჯახი სოფელ დანილოვკაში ჩაასახლეს, რომელიც ყაზახეთში, პავლოდარსკის რაიონში მდებარეობდა. ის ამ დროს დეპორტირებული გერმანელთა კონცენტრაციის ერთ-ერთ ადგილად იქცა. მასობრივი დეპორტაციების შემდეგ აქ ათასობით გერმანელმა მოიყარა თავი. მათ შორის იყვნენ კავკასიიელი გერმანელებიც. ხშირი ადმინისტრაციული რეფორმების შემდეგ, ეს ზონა 1948 წელს ის დამოუკიდებელი ადმინისტრაციულ-ტერიტორიულ ერთეულად - “პავლოდარის მხარედ” ჩამოყალიბდა.

იაკობ კნაუსმა საქმიანობა იქვე, კუიბიშევის სახელობის კოლმეურნეობაში განაგრძო. ოჯახის წევრები თვეში ერთხელ მიდიოდნენ ადგილობრივ კომენდატურაში ხელის მოსაწერად - ეს აუცილებელი რიტუალი იყო გადასახლებულთათვის.

მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ ხელისუფლებამ გადასახლებულთა პირად ანკეტებს რამდენიმე პარაგრაფი დაუმატა: ოფიციალურ პირებს აინტერესებდათ იმყოფებოდა თუ არა ესა თუ ის პირი გერმანელების მიერ ოკუპირებულ ტერიტორიაზე. კნაუსების ოჯახი არც ოკუპირებულ ტერიტორიაზე და საბჭოთა კავშირის საზღვრებს მიღმა ნამყოფი არ ყოფილა. ეს მათ მისმა 1949 წლის 11 მაისს საკუთარი ხელისმოწერით დაადასტურეს.

კნაუსებმა ასევე ხელმოწერით დაადასტურეს მათი თანხმობა სსრკ-ის უმაღლესი საბჭოს პრეზიდიუმის 1948 წლის 26 ნოემბრის ბრძანებაზე, რომ ისინი გადასახლებაში რჩებიან სამუდამოდ, უკან დაბრუნების უფლების გარეშე.

იმედების სასაფლაო

1941 წლის შემდეგ, ტრაუბენტალისა და ჰოფნუნსტალის, როგორც დასახლებული პუნქტების ეთნიკური სურათი რადიკალურად შეიცვალა. ადგილზე გერმანელების მხოლოდ მცირე ჯგუფი დარჩა, რომლებიც დეპორტაციას არ დაექვემდებარენ. გადასახლებულების ადგილი სახელმწიფოს გადაწყვეტილებით კი აზერბაიჯანული მოსახლეობით შეავსეს. რამდენიმე წელიწადში დაიწყო ქალაქ რუსთავის ინდუსტრიული განაშენიანება, რომელმაც აქ მოსახლე ადამიანებს მისცა შესაძლებლობა სოფლის მეურნეობის გარდა ინდუსტრიულ ობიექტებზეც ემუშავათ.

დღევანდელ სოფელ კალინინოში, სამი პარალელური ქუჩის გასწვრივ, გერმანელთა მიერ ნაშენი სახლების ძალზე მცირე რაოდენობაა შემორჩენილი, ყველაზე მეტყველი ისტორიული არტეფაქტი რომელიც ამ გრანდიოზულ ცვლილებებამდე აქ გერმანელთა განსახლების უტყუარი ნიშანია, სოფლის შესასვლელში არსებული სასაფლაოა - ის რაც იმედებისა და ყურძნის ველისგან დარჩა.

ფოტო: მათიას კლინგენბერგი
https://www.flickr.com/photos/139525007@N08/sets/7...