შალვა ქიქოძე 1920-იანი წლების ქართული მოდერნისტული მხატვრობის ერთ-ერთი თვალსაჩინო წარმომადგენელია. მიუხედავად ხანმოკლე ცხოვრებისა მან გამორჩეული კვალი დატოვა ქართულ კულტურაზე, შექმნა თვითმყოფადი მხატვრული აზროვნება და ხედვა, რომელიც თან ქართულ ეროვნულ მემკვიდრეობას ეფუძნება და ამავე დროს ევროპული მხატვრული ტენდენციების ცოდნის გაზიარებაცაა. განსაკუთრებით აღსანიშნია მისი მხატვრობის მიმართება გერმანულ ექსპრესიონიზმთან.

შალვა ქიქოძე

პირველი მისი ფიქრი ევროპაში და კერძოდ გერმანიაში მოგზაურობის და სწავლის შესახებ მისი მიმოწერიდან ჩანს. 1913 წლს 23 აგვისტოთი დათარიღებულ წერილში შალვა ქიქოძე უახლოეს და უფროს მეგობარს დიმიტრი შევარდნაძეს წერს და რჩევას თხოვს, თუ სად ჯობია სამხატვრო განათლების მიღება მიუნხენში თუ პარიზშიო. დიმიტრი შევარდნაძე იმხანად მიუნხენში იმყოფებოდა სასწავლებლად. ჩვენთვის უცნობია დიმიტრის პასუხი, თუმცა ვიცით ის, რომ შალვა ქიქოძეს არც ერთი გადაწყვეტილება არ მიუღია, არამედ ოჯახმა ის იურისპუნდენციის სასწავლებლად 1914 წელს მოსკოვში გააგზავნა, სადაც მან მოსკოვის სახელმწიფო უნივერსიტეტში ჩააბარა. როგორც შალვა ქიქოძის ბიძაშვილი მწერალი გერონტი ქიქოძე იგონებდა „შალვა ქიქოძემ ხატვა თითქმის ლაპარაკთან ერთად დაიწყო, ის ფანქრით ხატავდა ყველაფერს, რასაც შეეძლო შთაბეჭდილება მოეხდინა ამ პატრიარქალურ გარემოში აღზრდილ ბავშვზე... ჯერ სამი წლის იყო, როდესაც მარჯვენა ხელზე დამბლა დაეცა და იძულებული გახდა მარცხენა ხელით ეხატა.. “(ი. აბესაძე, ქ. ბაგრატიშვილი, შალვა ქიქოძე, კულტურული მემკვიდრეობა, თბ., 2005, გვ.7)

ხატვის სიყვარულმა მას იურისპუნდენცია გვერდით მოატოვებინა და ის 1916 წელს მოსკოვის ფერწერის, ქანდაკების და ხუროთმოძღვრების სასწავლებელში ჩაირიცხა, შემდგომში კი მთლიანად გადაერთო მხატვრობაზე. სამშობლოში დაბრუნებისთანავე შალვა ქიქოძე აქტიურად ჩაება საქართველოს კულტურულ ცხოვრებაში, ხოლო 1920 წლის 13 იანვარს "ქართველ ხელოვანთა საზოგადოების" მიერ დანიშნული სტიპენდიით სხვა ნიჭიერ მხატვრებთან ერთად სასწავლებლად პარიზში გაემგზავრა. იქნებ მას მიუნხენისკენ უფრო მიუწევდა გული? რაკიღა პარიზი მისი მგრძნობიარე ბუნებისთვის მტკივნეულად ქაოტური აღმოჩნდა, როგორც დიდი ქალაქის, დაუნდობელი ურბანული ცივილიზაციის სიმბოლო, სადაც ადამიანები ეგზისტენციალური მარტოობისთვის არიან განწირულნი. თავის შთაბეჭდილებებს ის მეგობრებსა და საკუთარ დას უზიარებდა წერილობით:

„პარიზი, სჩანს, რომ ხელოვნების ცენტრი ყოფილა. აქ ყველაფერი არის დაგროვილი, ყველაფერსა აქვს გზა ხსნილი, ყველაფერი აქეთ მოდენილა. მაგრამ ეს ძველი და წარსულია, ყოველ შემთხვევაში ის პარიზი, რომელიც ჩვენთან ერთად არსებობს, დღევანდელი პარიზი სასოწარკვეთილი რამ არის. უგემურობა და ფუქსავატობა მეფობს ყველგან. არ არის არსად აზრი და გრძნობა. ყველაფერი დაპირდაპირებულია ჯიბესთან და ბაზართან. “ ( ი. აბესაძე, ქ. ბაგრატიშვილი, შალვა ქიქოძე, კულტურული მემკვიდრეობა, თბ., 2005, გვ. 42)

მართლაც პარიზში შესრულებული მისი ნამუშევრები მძაფრად ექსპრესიულ-სიმბოლიტსური ხასიათისაა. შალვა პარზში ჩასვლამდეც უკვე ჩამოყალიბებული, თვითმყოფადი სტილის მქონე მხატვრია, მან სწრაფი შემოქმედებითი განვითარება განიცადა, ხოლო მისი ტრაგიკულ-სატირული ხედვა კი სამშობლოსგან შორს განსაკუთრებული სიმძაფრით გამოვლინდა.1920-1921 -იანი წლების ნამუშევრები თითქოს ცხოვრების საზრისზე ფილოსოფიური ფიქრითაა გამსჭვალული, ფიქრით სიკვდილსა და მარადისობაზე, რომელშიც საკუთარი თავისა თუ სამშობლოს ტრაგიკული ბედისწერის წინათგრძნობა იკითხება.1921 წლის ზაფხულში ის გერმანიაში მიემგზავრება სამკურნალოდ, ჯერ შვარცვალდში და შემდეგ ქალაქ ფრაიბურგში, სადაც 27 წლის ასაკში ჭლექით დაავადებული გარდაიცვალა.

დღეობა, 1920 წელი.

მისი მოხვედრა გერმანიაში თუმცა სნეულების გამო მოხდა, მაგრამ დღევანდელი გადასახედიდან ეს თითქოს საბედისწერო კანონზომიერებაცაა, რაკიღა მისი მთელი შემოქმედება გარკვეულ კავშირსა და სიახლოვეს იჩენს არა მხოლოდ გერმანულ ექსპრესიონისტულ მხატვრობასთან, არამედ გერმანულ ლიტერატურასა და ფილოსოფიასთან. მისი ინტერესი ამ ქვეყნისადმი ჩანს კვლავ წერილებში, როდესაც უკვე გერმანიიდან იწერება, რომ არ ჩქარობს საფრანგეთში დაბრუნებას, რაკიღა დიდი სურვილი აქვს კარგად შეისაწვლოს გერმანული კულტურა და მხატვრობა.

შალვა ქიქოძე გერმანიაში, სავარაუდოდ შვარცვალდში.

შალვა ქიქოძის შემოქმედების გერმანულ მხატვრულ ტრადიციასთან მიმართების საკითხში საინტერესოა არა მხოლოდ მხატვრულ-ფორმისეული მხარე, არამედ ის მოტივები და თემები, რომლითაც გატაცებულია შალვა და რომლებიც ჩრდილოურ ექსპრესიონიზმს ეხმიანება. ესენია - დიდი ქალაქის, ურბანული გართობის თემა, კაფეები, ბარები, ბაღები, დღეობა, ავტოპორტრტის თემა, რომელიც პროგრამულია საერთოდ მოდერნიზმისთვის და განსაკუთრებით კი ექსპრესიონისტებისთვის, როგორც საკუთარი მე-ს კვლევა დარეპრეზენტაცია. ასევე თამაშის, ნიღბის მოტივები, ცხოვრების, როგორც თეატრის წარმოჩენა, ირონია და გროტესკი, იუმორი. დიდიქალაქის, მარტოობის, ინდივიდის ურბანისტულ გარემოში გაუცხოების თემასთან ერთად ასევე ექსპრესიონისტული მიდგომაა ეროტიზმთან ერთად მამაკაცთა და ქალთა (სქესთა) შორის კონტრასტის წარმოჩენა ანუ ერთგვარი გათიშულობა (დისოცირება) მამაკაცებსა და ქალებს შორის ანუ კვლავ მარტოობის შეგძნება.

მხატვართა ყავახანა, 1920 წელი.

სამი მხატვარი, 1920 წელი.

ქალაქი, 1920 წელი.

შალვა ქიქოძის მხატვრობა ხშირად ძალზე რთული და ორაზროვანია, მასთან განსხვავებული სიმბოლო-ნიშნები, რეალური და ალეგორიულ-მითიური, თანამედროვე და წარსული, წამიერი და მარადიული, წარმართული და ქრისტიანული თანაარსებობს. საერთოდ XIX საუკუნის ბოლოს ევროპაში ჩნდება ტენდენცია რელიგიის განახლებისა, თავისუფალი და მოულოდნელი შერწყმა წარმართობისა და ქრისტიანობის, რაც უკვე რომანტიზმის ეპოქაში აშკარაა და სიმბოლიზმშიც გრძელდება. მოგვიანოდ ნიცშეს ფილოსოფიიამ განაახლა წარმართობა და ორი საწყისის გაერთიანებისკენ უბიძგა - „დიონისური“ - ბობოქარი, დაუოკებელი, ქაოტურიდა „აპოლონური“ - ორგანიზებული, ჰარმონიული. ეს ორი საწყისი შალვა ქიქოძის მხატვრობაშიც მკაფიოდ ჩნდება და იქნებ ნიცშეს ფილოსოფიის გავლენითაც იყოს განპირობებული.

შალვა ქიქოძესთან გვხვდება ე.წ. ორმაგი ავტოპორტრტის მოტივიც, რომელიც განსაკუთრებით ექსპრესიონისტებთანაა პოპულარული - მაგალითად ეგონ შილესა და ერნსტ ლუგვიგ კირხნერთან. ამპერიოდისგერმანულ ლიტერატურაშიც ხომ ხშირად ჩნდება ნიღბისა და ორეულის, „Doppelgänger“-ის თემა, რომელიც მხატვრობაშიც აისახება, რაკიღა მე -20 საუკუნის მხატვრის პერსონაც თავად გაორებული და მრავალსახოვანია.

განსაკუთრებით აღსანიშნავია შალვა ქიქოძის უკანასკნელი ავტოპორტრტი - „უდროოდ დაღუპული მეგობრის მოსაგონებლად“, რომელიც დღემდე ამოუცნობი ნამუშევარია და რომელიც აშკარაა, რომ გარკვეულწილად იოჰან ვოლფგანგ გოეთეს ნაწარმოების ფაუსტის შთაგონებითაა შექმნილი. სურათზე გამოსახულნი არიან მხატვარი, მეფისტოფელი და სიკვდილი გემბანზე მსხდომნი ბანქოს თამაშისას. მეფისტოფელის ფიგურა მხატვრის ბიოგრფიულ ეპიზოდსაც უკავშირდება. (საქართველოდან უცხოეთში მგზავრობისას შალვამ დაკარგა საყვარელი სტეკი მეფისტოფელის გამსოსახულებით, როდესაც გემს ქარიშხალი დაატყდა თავს და მგზავრები სიკვდილს ძლივს გადაურჩნენ).

ავტოპორტრეტი სიკვდილის გამოსახულებასთან ერთად არაერთ ევროპელ მხატვარს შეუქმნია. განსაკუთრებული სიხშირით კი ეს თემა გერმანელ (გერმანულენოვან) მხატვრებთან გვხვდება. მაგალითად - ა.ბიოკლინთან, ლ. კორინთი, მ. პეხშთაინი, ე. მიუნკი, ჯ.ენსორი და სხვები. გარდა ამისა, ეს ერთგვარი რეპლიკაა ტრადიციულ გერმანული Totentanz-ის გამოსახულებისა. (სიკვდილის ცეკვა - შუასუკუნეების ალეგორიული სიუჟეტია. მასში წარმოდგენილია სიკვდილის პერსონიფიკაცია, როგორც სიმბოლოა დამიანური ყოფის წარმავალობისა). ეს ნამუშევარი თავისი სიმბოლური მინიშნებებით აშკარაა მხატვრის ერთგვარ წინათგრძნობას, მოახლოებული სიკვდილის წინასწარხილვას ასახავს. უცნაურია მისი სახელწოდება -„უდროოდ დაღუპული მეგობრის მოსაგონებლად“ თუმცა, ამ ტილოზე დაღუპული მეგობარი არსად ჩანს. გარდაცვლილი მეგობრის ადგილი თვით მხატვარს დაუკავებია და მასთან გაიგივებულა. ამით შალვა ქიქოძე თითქოს აერთიანებს აწყმოს, წარსულსა და მომავალს და ერთგვარ ზედროულ, კრებით, სიმბოლურ ხატებას, სამყაროს ერთიან სახეს ქმნის. მიუხედავად ამგვარი ტრაგიზმისა ეს ნაწარმოები, როგორც მთელი მისი შემოქმედება, ფილოსოფიური ჭვრეტის, ჭეშმარიტების ძიების ხილვად წარმოუდგება მნახველს. ის უკანასკნელ წუთებშიც არ კარგავდა სიცოცხლის წყურვილსა და იმედს დ ამარტო მყოფი უცხოეთში ნაადრევ სიკვდილსაც ირონიით შეეგება ლექსად დაწერილი ანდერძით, რომელსაც ასე იმედიანად ასრულებს:

„გათენდა დილა ნათელი, ბრწყინვალე, ცხელი, მზიანი,
ჩემს ფანჯარას ზედ მოაწვა ცა ლურჯი, თავაზიანი.
ჩიტი ჭიკჭიკებს, მზე ხარობს, არა მას მოაქვს ზიანი,
ჩემ გულშიც ფეთქვას სიცოცხლე, სიცოცხლე ათასგზიანი“.
„სჯობს ყოველგვარსა სიკვდილსა სიცოცხლე სახელოვანი“

შალვა ქიქოძის დაკრძალვა, ფრაიბურგი, 1921 წელი.

შალვა ქიქოძე დაკრძალულია ქალაქ ფრაიბურგის სასაფლაოზე. მისი საფლავის სავარაუდო ადგილმდებარეობა ცნობილია, თუმცა, კერძოდ საფლავი დაკარგულია ომიანობისა და ჟამთა სვლისას მიუხედავობის გამო.