2022 წელს საქართველოს გოეთეს ინსტიტუტისა და სოვლაბის მიერ გამოცემული წიგნის "ქართულ-გერმანული კულტურის მოზაიკა" წინათქმა.

2017 წელს საქართველომ და გერმანიამ ურთიერთობების 200 წლის იუბილე აღნიშნეს – ათვლა 1817 წლიდან, კერძოდ, საქართველოში პირველი გერმანული დასახლების დაფუძნებიდან მოხდა. საიუბილეო წლის გამოძახილი გახლდათ თბილისის გოეთეს ინსტიტუტის, საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორიის, საქართველოში გერმანიის საელჩოსა და გერმანიის საგარეო საქმეთა სამინისტროს ინიციატივა, შექმნილიყო ქართულ-გერმანული მეხსიერების ინტერნეტ-არქივი, რომელიც ამ ორასწლიანი ურთიერთობების ამსახველ დოკუმენტურ მასალას მოუყრიდა თავს. მართლაც, წლების მანძილზე ინტერნეტ-არქივში მდიდარი საოჯახო კოლექციები, თემატური საავტორო კვლევები, ბლოგები, ინტერვიუები ეპოქის მოწმეებთან და სხვა ისტორიული წყაროები შეგროვდა. არქივი ერთგვარად ქრონოლოგიურ პრინციპს მიჰყვება, საინფორმაციო თხრობას ცნობილი გერმანელი მეცნიერის, იოჰან ანტონ გიულდენშტედტის კავკასიური მოგზაურობით (1870-1872) იწყებს და გვიან საბჭოთა პერიოდამდე მიდის. არქივის შევსება ეტაპობრივად გრძელდება, როგორც ფოტო-დოკუმენტური, ვიზუალური მასალით, ასევე – კვლევებითა და ზეპირი ისტორიებით.

ვებგვერდზე თქვენ ნახავთ ინფორმაციას საქართველოში მოგზაური სხვა გერმანელების შესახებაც, რომელთა იმდროინდელი ჩანაწერები დღეს მნიშვნელოვან დამატებით წყაროს წარმოადგენს ქვეყნის და მთელი რეგიონის შესწავლის თვალსაზრისით. მათი დიდი ნაწილი თავის დროზე გერმანიაშივეა გამოცემული, ნაწილი – ქართულად თარგმნილია და კომენტირებული, ნაწილი კი ჯერ კიდევ ელოდება აღმოჩენას და მკითხველამდე მიღწევას. აქვეა თავმოყრილი მრავალფეროვანი მასალა საქართველოში მე-19 საუკუნის დასაწყისიდან დაარსებული გერმანული დასახლებების, მათი არქიტექტურის, სათემო და სამეწარმეო საქმიანობის, ადამიანების, ევანგელურ-ლუთერული ეკლესიის და მისი სოციალური დაწესებულებების შესახებ. ეს პერიოდი ქართველი მკვლევრების მიერ შედარებით კარგად არის შესწავლილი და სამეცნიერო თუ პოპულარული წიგნებიც არსებობს. ამ გამოცემების რიცხვს 2017 წლიდან კიდევ რამდენიმე მნიშვნელოვანი წყარო შეემატა, რომლებიც სწორედ საიუბილეო წლის კონტექსტში მომზადდა.

მათ შორის აღსანიშნავია თბილისის გოეთეს ინსტიტუტის მიერ 2018 წელს გამოქვეყნებული „გერმანელი არქიტექტორები თბილისში“ – ხელოვნებათმცოდნისა და არქიტექტურის ისტორიკოსი მაია მანიას ავტორობით; საქართველოს კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის ეროვნული სააგენტოს ინიციატივითა და არქიტექტორ ნესტან თათარაშვილის ავტორობით გამოცემული კვლევა „გერმანული დასახლებები და არქიტექტურული მემკვიდრეობა საქართველოში“; საქართველოში გერმანიის საელჩოს მხარდაჭერით ნინო ლეჟავას მიერ გამოცემული კრებული „კალენდულა და ლურჯი ღილი. თბილისის გერმანული ბაღის ისტორია“, რომელშიც საბჭოთა თბილისის პერიოდის „იატაკქვეშა“ გერმანული საბავშვო ბაღების ისტორიას მოგვითხრობენ უშუალო მოწმეები და მკვლევრები; მწერალ თამთა მელაშვილის „თქმული და უთქმელი ისტორიები: გერმანელები საქართველოში“, რომელიც ასევე საიუბილეო წლის პროგრამის ფარგლებში დაიწერა, აერთიანებს მეხსიერებას საქართველოში მცხოვრები გერმანელების შესახებ; კიდევ ერთხელ მძაფრად შეგვახსენებს ჩვენი გარემოდან გერმანული კულტურის გაქრობის ამბავს და ისტორიულ კვალს ზეპირი ისტორიების მეშვეობით მიჰყვება; 2018-2021 წლებში, ფილოსოფოსი ლელა გაფრინდაშვილის სამეცნიერო რედაქტორობით, გერმანულ და ქართულ ენაზე გამოიცა წიგნი „ქართულ-გერმანული დიალოგის „მწვანე ისტორია“: იდეები და მოღვაწეები“. ხოლო, 2018 წელს ფრიდრიხ ებერტის ფონდმა და თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტმა საქართველოს პირველი რესპუბლიკის 100 წლის იუბილეს მიუძღვნეს გერმანიის სოციალ-დემოკრატიული პარტიის ერთ-ერთი მთავარი თეორეტიკოსის, კარლ კაუცკის წიგნის – „საქართველო. გლეხთა სოციალ-დემოკრატიული რესპუბლიკა. შთაბეჭდილებანი და დაკვირვებანი“ – სამენოვანი გამოცემა.

წინამდებარე კრებულის – „ქართულ-გერმანული კულტურის მოზაიკა“ – მომზადება თბილისის გოეთეს ინსტიტუტმა და საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორიამ სწორედ არქივის პროექტზე მუშაობის დროს ჩაიფიქრეს; ამჯერად ძირითადი ფოკუსი საქართველოს პირველი რესპუბლიკის პერიოდზე – 1918-1921 წლებზე შეჩერდა. გარდა იმისა, რომ უკანასკნელი წლები პირველი რესპუბლიკის რამდენიმე მნიშვნელოვან, საიუბილეო თარიღს ემთხვეოდა (დაფუძნება, კონსტიტუციის მიღება, საბჭოთა რუსეთის მიერ საქართველოს ოკუპაცია), საქართველოს უახლესი ისტორიის ეს მონაკვეთი – მათ შორის, ქართულ-გერმანული ურთიერთობების მხრივ – საკმარისად არ იყო შესწავლილი.

სწორედ პირველი მსოფლიო ომის დასასრულს, ძველი სამყაროს ნგრევისას იმპერიების დაცემისა და პატარა ერების მიერ დამოუკიდებლობისკენ პირველი ნაბიჯების გადადგმის ხანას უკავშირდება გერმანიისა და საქართველოს ურთიერთობის სახელმწიფოებრივ ჭრილში გადასვლა. ეს ურთიერთობა დასაბამიდანვე ერთმანეთთან გადაჯაჭვული, მრავალშრიანი და წინააღმდეგობრივიც იყო; 1918 წელს, სრულფასოვანი დამოუკიდებლობისთვის სვლის პროცესში საქართველოს სწორედ გერმანიის იმპერიამ შეუქმნა გარანტიები. საქართველოს ეროვნულმა საბჭომ დემოკრატიული რესპუბლიკა დააფუძნა და იმ დროის საუკეთესო დემოკრატიული სისტემის დანერგვა გადაწყვიტა; მისი საგარეო მფარველი, გერმანია, ამ დროს იყო მილიტარისტული იმპერია, ჩაბმული დიდ ომში, და თავისი იმპერიალისტური და არცთუ თანმიმდევრული ინტერესებით კავკასიაში. პოლიტიკის ცივი და ანგარიშიანი წესების მიუხედავად, გერმანიისა და საქართველოს ურთიერთობების ამ პირველ, მეტად ინტენსიურ ეტაპზე უხერხული და უსიამოვნო მომენტები რეალურად არ შექმნილა. ეს ეტაპი მსოფლიო ომში გერმანიის მარცხით და ახლადდაბადებული საქართველოს ძლიერი მოკავშირის გარეშე დარჩენით დასრულდა დამანგრეველი ომის შედეგად ქაოსით მოცულ სამყაროში. ამავე დროს, ერთი საუკუნის მანძილზე კავკასიაში გერმანული სათვისტომოს მიერ შექმნილმა ხელშესახებმა სოციალურმა და კულტურულმა რესურსმა, საქართველოს პოლიტიკური და საზოგადოებრივი ელიტის მნიშვნელოვანი ნაწილის გერმანულმა განათლებამ, გერმანული კულტურისადმი სიმპათიამ კომფორტული გარემო შეუქმნა სახელმწიფოთაშორის ურთიერთობებს და უკვე 1919 წლიდან გერმანიის ახალ რესპუბლიკასთანაც ბუნებრივად გაგრძელდა ურთიერთობების მშენებლობა ადრევე გაკვალული გეზით.

ამ კულტურული თანამშრომლობის რესურსის ერთგვარ გეოგრაფიულ ცენტრს თბილისის გერმანული ეკლესია და მის გარშემო – კირხეს ქუჩა №25-27-ში მდებარე გერმანული კულტურის დაწესებულებები წარმოადგენდა. აქ, ეკლესიის ეზოში და მის უშუალო სამეზობლოში იყო განთავსებული თავად ეკლესიის ადმინისტრაცია, პეტრე-პავლეს სახელობის გერმანული სკოლა, გერმანული საბავშვო ბაღი, თბილისის გერმანული გიმნაზია, სკოლებთან არსებული გერმანული ბიბლიოთეკა, სასკოლო კაფე, სადაც სხვადასხვა ღონისძიებებთან ერთად იმართებოდა შეხვედრები მაგ. გერმანელ ქალთა კავშირისა თუ ამიერკავკასიის გერმანელთა კავშირის (გერმანელთა ეროვნული საბჭოს), რომელიც რამდენიმე წლის მანძილზე იყო კავკასიაში მცხოვრები გერმანელების ერთგვარი „წარმომადგენლობითი ორგანო“ და დაუზარებლად ზრუნავდა მათი ინტერესების დაცვასა თუ კავკასიურ-გერმანული ურთიერთობების მხარდაჭერაზე.

მიუხედავად იმისა, რომ გერმანული სახელმწიფო პოლიტიკის განმსაზღვრავი ბევრი მოღვაწე საქართველოს გულშემატკივრობდა, ამ პოლიტიკაში არცთუ იშვიათად მაინც გამოკრთებოდა ხოლმე იმპერიალისტური დამოკიდებულება რიგი საკითხების მიმართ; თუმცა, ასევე, ყოველთვის მკაფიოდ ჩანდა გერმანიის სურვილი – ეწარმოებინა აქტიური საგარეო კულტურის პოლიტიკა და ამ ერთგვარი „რბილი ძალით“ გაემყარებინა და სწორედ კულტურისა და სამეცნიერო მიღწევების გავრცელების გზით განევითარებინა გერმანიის პოზიციები კავკასიაში. შესაძლოა, ამ მოცემულობის გავლენად ჩავთვალოთ ის, რომ საქართველო ნამდვილად იყო გერმანიისთვის საინტერესო ქვეყანა – არა მარტო ბუნებრივი რესურსებითა და გეოპოლიტიკური თვალსაზრისით, არამედ იმიტომაც, რომ აქ ძლიერი გერმანული თემი და პროგერმანული განწყობის მქონე ინტელექტუალები ცხოვრობდნენ და მუშაობდნენ, რაც კარგ პერსპექტივას უქმნიდა გერმანიის საგარეო პოლიტიკის ხსენებულ სტრატეგიას.

შესაბამისად, მთელი ამ კონტექსტისა და მრავალშრიანი ურთიერთობების გათვალისწინებით, 1918-1921 წლებს საქართველოსა და გერმანიის ურთიერთობებში ალბათ თამამად შეგვიძლია ვუწოდოთ ახალი შესაძლებლობების, დიდი იმედების და სამომავლო გეგმების პერიოდი, რომლის ძირითადი მიმართულებების გაშუქებასაც ისახავს მიზნად ეს კრებული.

„ქართულ-გერმანული კულტურის მოზაიკა – 1918-1921“ პირობითად ორ ძირითად სფეროს – პოლიტიკურსა და კულტურულ-საზოგადოებრივს – ეხება და მეტ-ნაკლებად ინარჩუნებს დროის ჩარჩოს – ორიენტირებულია საქართველოს პირველი რესპუბლიკის წლების რეალობის გაშუქებაზე; თუმცა, მთელი ამ მრავალფეროვანი კულტურული თუ პოლიტიკური კონტექსტების წყალობით, ინფორმაციის სპექტრი მოიცავს პერიოდს მე-19 საუკუნის ბოლოდან საბჭოთა რუსეთის მიერ საქართველოს ოკუპაციის პირველ წლებამდე. კრებულის ავტორები, თავიანთი კვლევითი ინტერესებისა და ფონის გათვალისწინებით გვთავაზობენ 1918-1921 წლების ქართულ-გერმანული პოლიტიკური და კულტურული ურთიერთობების სხვადასხვა ასპექტს და ერთად აღებული ეს ნაშრომები ქმნიან დიდ პანორამულ სურათს, სადაც თემები ერთმანეთს უკავშირდება, პერსონაჟები სტატიიდან სტატიაში მოგზაურობენ, სხვადასხვა დროში სხვადასხვა თემებში გადაიკვეთებიან ხოლმე და ჩვენი უახლესი ისტორიის აქტიურ, მრავალფეროვან, დრამატულ და ხშირად ტრაგიკულ სურათებს აცოცხლებენ.

კვლევები პოლიტიკური და კულტურულ-საგანმანათლებლო თუ საზოგადოებრივი ურთიერთთანამშრომლობის შესახებ ეყრდნობა საქართველოსა და გერმანიის არქივებში დაცულ მასალასა და ძველ პერიოდიკას, შესაბამის სამეცნიერო და საინფორმაციო გამოცემებს. ერთ-ერთ მნიშვნელოვან წყაროს 1906-1922 წლებში საქართველოში გამომავალი გერმანულენოვანი გაზეთი „Die Kaukasische Post“ წარმოადგენს. ასევე, განსაკუთრებული აღნიშვნის ღირსია გერმანიის საგარეო საქმეთა სამინისტროს პოლიტიკურ არქივსა და გერმანიის ფედერალურ არქივში დაცული ფონდები, რომლებიც ინახავენ უნიკალურ მასალას ჩვენი ქვეყნის უახლესი ისტორიის შესახებ.

ქართულ-გერმანული კავშირების, ერთობლივი პროექტების, ინიციატივების კონტექსტში უამრავი ადამიანი ფიგურირებდა და მათი სახელები – ზოგის სრულად, ზოგისაც ნაწილობრივ – ძველმა დოკუმენტაციამ შემოგვინახა. ავტორებმა, სადაც შესაძლებელი იყო, ყველგან აღადგინეს ამა თუ იმ პირის შესახებ თუნდაც მინიმალური მონაცემები; თუმცა, ცხადია, მთლიანი სურათის აღდგენა და პირთა სრულად იდენტიფიცირება ვერ მოხერხდა.

გვინდა მადლობა გადავუხადოთ თბილისის გოეთეს ინსტიტუტს, გერმანიის საგარეო საქმეთა სამინისტროს და გერმანიის საელჩოს საქართველოში, მარიონ დიონჰოფის ფონდს, გერმანიის სხვადასხვა არქივს – განსაკუთრებით ონლაინ ფორმატში გაწეული დახმარებებისთვის, ქართულ-გერმანული მეხსიერების არქივის შექმნის, მისი განვითარების, კვლევის და წინამდებარე წიგნის მომზადების პროცესში გაწეული მრავალფეროვანი მხარდაჭერისათვის; ასევე – მარიკა ლაფაურ-ბურკს, ლევან კალანდარიშვილს, საქართველოს გერმანულ სათვისტომოს, ქრისტიანე ჰუმელს და საქართველოს ევანგელურ-ლუთერულ ეკლესიას, ეკეჰარდ მაასს, ნესტან თათარაშვილს, ოლივერ რაისნერს და ყველა იმ ადამიანს თუ ორგანიზაციას, რომლებმაც რაიმე სახით ხელი შეუწყვეს ავტორებს ისტორიის ამ მონაკვეთის კვლევა-ძიებაში.

ვფიქრობთ, რომ კრებულში წარმოდგენილი ეპიზოდების ერთობლიობა ქმნის საინტერესო სურათს, საიდანაც ჩანს, თუ როგორი იყო გერმანიის დამოკიდებულება საქართველოსა და სამხრეთ კავკასიის მიმართ; რა გეგმები ჰქონდა საქართველოს ახალგაზრდა, დამოუკიდებელ რესპუბლიკას, რამდენად შორსმიმავალი იყო ეს გეგმები, ხოლო შემართება – რამდენად ძლიერი და ენერგიული. 1921 წელს საბჭოთა რუსეთის მიერ საქართველოს საბჭოთა ოკუპაციით, ცხადია, ყველაფერი შეიცვალა, მაგრამ ძალისხმევა, კერძო და სახელმწიფო ინიციატივები, ბრძოლის ისტორიები – დარჩა. ამ დიდი ხნით დავიწყებული და მეხსიერებიდან განდევნილი ამბების კვლავ აღმოჩენა, ჰგავდა შეგროვებას დამსხვრეული მოზაიკის ცალკეული დეტალებისა, რომლებმაც ახალი თვალით და რაკურსით დაგვანახა საუკუნის წინანდელი დიდი ეროვნული პროექტი – საქართველოს სახელმწიფოს მცდელობა შესულიყო დასავლური ცივილიზაციის სივრცეში და ამ სივრცისკენ გზა გერმანული კულტურის მიერ გაჭრილ არხებსაც მიუყვებოდა.