გერმანია ბაზრობებისა და ფესტივალების ქვეყანაა. ამჟამად „ისტორიის ბაზრობაზე“ (Geschichtsmesse 2019) ვარ, სადაც წარსულის კვლევაზე, გადამუშავებაზე, გააზრებასა და პოლიტიკურ თუ სამოქალაქო განათლებაზე მომუშავე ორგანიზაციებია შეკრებილი. მათ თავიანთი საგანმანათლებლო და სამეცნიერო მასალა აქვთ წარმოდგენილი.

ჩვენი ორგანიზაცია, „სოვლაბი“ (საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორია) ამ ღონისძიებაში წელს პირველადაა, ერთ-ერთ შემაჯამებელ დისკუსიაში ვიღებთ მონაწილეობას. სტენდებზე გამოფენილ ბროშურებს, წიგნებს, ღია ბარათებს, ფილმებს, კვლევებს ვათვალიერებ და ვაგროვებ იმ იმედით, რომ ჩვენც გამოგვადგება, რომ ოდესმე ჩვენთანაც გაჩნდება სხვადასხვა ჯგუფი, რომლებიც საბჭოთა წარსულის გააზრებაზე იმუშავებს და ეს მასალები, რომლებიც „სოვლაბის“ ბიბლიოთეკაში დაიდებს ბინას, სხვისთვისაც საინტერესო აღმოჩნდება, მაგ. დამატებითი სასკოლო ან კლასგარეშე რესურსებისთვის, ან კვლევითი უნარების გაუმჯობესებაზე მიმართული დამხმარე სახელმძღვანელოების შესაქმნელად.

ისტორიის ბაზრობა, გერმანიის სოციალისტური ერთიანობის დიქტატურის შემსწავლელი ფედერალური ფონდის (Bundesstiftung Aufarbeitung) ეგიდით, წელს მეთორმეტედ ტარდება. თემა ყოველ ჯერზე ახალია და მონაწილეები ცდილობენ წლის თემის განხილვას სხვადასხვა კუთხითა და ასპექტით; მესამე დღეა ვისმენ არგუმენტირებულ დისკუსიას, აზრთა სხვადასხვაობას. დისკუსია მხოლოდ ისტორიის გააზრებასა და პოლიტიკურ განათლებას კი არ შეეხება, არამედ იმ აქტუალურ გამოწვევებს, რომლებიც საზოგადოების წინაშე ახლა დგას: რადიკალური მემარჯვენე ჯგუფების მომრავლება-გაძლიერებას, საფრთხეს, რომელიც შეიძლება დემოკრატიას დაემუქროს, გამოხატვის თავისუფლების საზღვრებს თუ უსაზღვრობას, დებატების კულტურასა და სხვა მნიშვნელოვან პოლიტიკურ თუ საზოგადოებრივ ამბებს.

გარდა ისტორიის ბაზრობისა, ამავე ფონდს ყოველწლიური რამდენიმე ღონისძიება აქვს, მათ შორისაა მეხსიერების კულტურაზე მომუშავე ორგანიზაციების, მემორიალებისა და მუზეუმების შეხვედრა კრაიზაუში, სადაც დამსწრეები ( ძირითადად აღმოსავლეთ ევროპისა და ყოფილი სსრკ ქვეყნებიდან ) იმ წლის თემის შესაბამისად რაიმე კონკრეტულ პროექტს წარადგენენ და გამოცდილებას უზიარებენ ერთმანეთს. ისტორიის ბაზრობისა არ იყოს, „სოვლაბი“ წელს კრაიზაუშიც მიწვეულია, სადაც მასობრივი დახვრეტის ადგილების შესახებ თავის მრავალწლიან კვლევას წარადგენს ამავე პროექტის კოორდინატორი - მაგდა ცოცხალაშვილი.

ფონდისვე ეგიდით ყოველწლიურად დაინტერესებული პირებისათვის იმართება სასწავლო მოგზაურობა სხვადასხვა პოსტსოციალისტურ ქვეყანაში. შარშან საქართველოში ვუმასპინძლეთ ამგვარ ჯგუფს. წელს ალბანეთში მიდიან, სადაც თურმე 10 წლის წინ უკვე იყვნენ და ახლა სწორედ სიახლეებისა და განვითარების ტენდენციების გაცნობა და გააზრება უნდათ.

ისტორიის ბაზრობას წელს 350-მდე მონაწილე ესწრება. აქ არიან ისტორიის გააზრებაზე, პოლიტიკურ, სამოქალაქო, ისტორიულ და კულტურულ განათლებაზე მომუშავე ადამიანები მთელი გერმანიიდან, უამრავი სხვადასხვა ორგანიზაციის წარმომადგენელი, სკოლები, ახალგაზრდები, პოლიტიკოსები, მოქმედი და ყოფილი მინისტრები. ამ დარბაზში თანამოაზრეები არიან, ამიტომ დისკუსია, მათ შორის საკმაოდ კრიტიკულიც, მშვიდ გარემოში მიმდინარეობს. კიდევ ერთხელ ვფიქრობ, რომ რაღაც ფუნდამენტურსა და მთავარზე შეთანხმებულები არიან, ყოველ შემთხვევაში ღონისძიების დამსწრენი მაინც. ალბათ სწორედ ესაა, რაც გვაკლია ჩვენ - საზოგადოებრივი კონსენსუსი ფუნდამენტურ საკითხებზე, იქნება ეს ქვეყნის ორიენტაცია, დემოკრატიის განვითარების აუცილებლობა, ძალაუფლების განაწილება, სოციალური სამართლიანობა თუ სხვა. ანუ აქ ოდნავადაც არ დგას კითხვის ნიშნის ქვეშ, რომ მაგ. დემოკრატიას ალტერნატივა არა აქვს. როგორც ერთ-ერთი მონაწილე ორგანიზაციის (Gegen Vergessen, Fuer Demokratie e.V.) სარეკლამო ბროშურაზე ვკითხულობ: დემოკრატია მნიშვნელოვანია. წერტილი! (Demokratie ist wichtig. punkt!)

ისტორიის ბაზრობის წლევანდელი თემაც სწორედ დემოკრატიაა, კერძოდ: რას ნიშნავს აქ დემოკრატია? გერმანია და ევროპა კედლის დაცემიდან 30 წლისთავზე.

დისკუსიები გაიხსნა სხვადასხვა კვლევის შედეგები წარდგენით: რას ფიქრობენ გერმანელები დემოკრატიაზე; რომელი გენდერული თუ ასაკობრივი ჯგუფი ვისი ამომრჩეველია; რა ტენდენციები იკვეთება ამ სფეროში სხვადასხვა კუთხით და ა.შ. როცა ასეთი, მრავალმხრივ გაანალიზებული ინფორმაცია გაქვს, მსჯელობაც უფრო საგნობრივი ხდება, ვარაუდებზე ნაკლებად იკარგება დრო. რამდენადაც მოსახლეობის განწყობები კვლევებმა გადმოსცა, ახლა მოქმედების დროა და მომხსენებლებიც გამოსავლის, სიტუაციის გაუმჯობესების გზებზე იწყებენ ლაპარაკს.

გამოსავალზე მსჯელობისას თვითკრიტიკულებიც არიან: როგორც ჩანს, არასაკმარისად ვიმუშავეთ - ისტორიის გააზრებისა და პოლიტიკური განათლების პროექტებმა ყველა ჯგუფი ვერ მოიცვა და ეს უნდა გამოვასწოროთო. ამას ამბობენ ქვეყანაში, რომელიც ისტორიის გააზრებისა და არაფორმალური განათლების პროგრამებზე ხელმისაწვდომობითერთ-ერთი საუკეთესოა.

განსაკუთრებით ამახვილებენ ყურადღებას პერიფერიებში საგანმანათლებლო საქმიანობის გაძლიერების მნიშვნელობაზე. მეც ცალკე გამოვყოფდი კომუნალური ანუ ადგილობრივი, მუნიციპალური ორგანიზაციებისა და სამსახურების განსაკუთრებულ როლს ისტორიის გააზრებისა და სამოქალაქო განათლების საკითხებში. აქ ისტორიის ბაზრობას მცირე კომუნებისა და კომუნალური მუზეუმების თუ კავშირების წარმომადგენლებიც ესწრებიან. სხვების გამოცდილებას სწავლობენ, თავიანთს სხვას უზიარებენ. მე კი სიმწრით მეცინება, იმდენად ძნელი წარმოსადგენია, რომ ჩვენთან, რომელიმე მუნიციპალიტეტში ზის ადგილობრივი მოხელე, მანამდე თავისივე ინიციატივით ჩატარებული საზოგადოებრივი აზრის კვლევას ეყრდნობა დაუახლესი ისტორიის გააზრების მიზნით დებატების, კონკურსების, გამოფენებისა და ა.შ. სტრატეგიულ პროგრამაზე მუშაობს, რადგან ღრმად არის დარწმუნებული, რომ ისტორიული და პოლიტიკური განათლების გარეშე ადგილობრივი საზოგადოება წინ ვერ წავა.

მუნიციპალურ დონეზე კი არა, მთელ საქართველოში საბჭოთა წარსულის გააზრება რამდენიმე ორგანიზაციისა თუ საინიციატივო ჯგუფის საქმიანობით შემოფარგლება. ამათგან ერთ-ერთი ყველაზე თანმიმდევრული და მიზანმიმართული ალბათ სწორედ „სოვლაბია“, არასამთავრობო ორგანიზაცია, რომელსაც ხელისუფლება (ახლანდელი და წინა ერთნაირად) არათუ არ უწყობს ხელს, არსებული საარქივო კანონმდებლობითა და პოლიტიკით იმ კვლევით ენთუზიაზმსაც აქრობს, რაც ერთეულ მკვლევარებს აქვთ. არქივები ხშირად გერმანიაშიც ფასიანია, მაგრამ „შტაზის“ ყოფილ თანამშრომლებს აქ ხელს არ აფარებენ ვითომდა პერსონალური ინფორმაციის დაცვის მოტივით. თანაც საინტერესო სასტიპენდიო პროგრამები არსებობს არქივებზე მუშაობისთვის, იმიტომ რომ არქივების მესვეურები კარგად აცნობიერებენ, რომ იქ დაცული მასალა მათი კერძო საკუთრება კი არა, საზოგადოებრივი სიკეთეა და სწორედ მკვლევარზე ორიენტირებულმა გარემომ შეიძლება, შეუწყოს ხელი ისტორიის შესწავლასა და გააზრებას, მეცნიერების განვითარებას.

დღეს საქართველოში არსებული საარქივო პოლიტიკა და სახელმწიფოს სხვადასხვა სტრუქტურის დამოკიდებულება ამ პრობლემატიკასთან სწორედაც რომ სახელმწიფო პოლიტიკად შეიძლება ჩაითვალოს. ასეთ ამბებში როგორ ვემსგავსებით ხოლმე რუსეთს, სამწუხარო და გასაოცარია პირდაპირ.

ოპტიმისტი ვარ და მჯერა, რომ ჩვენთანაც უფრო გაძლიერდება სამოქალაქო და პოლიტიკური განათლება. ამ მხრივ არაერთი საერთაშორისო და ადგილობრივი ორგანიზაციია მუშაობდა და აგრძელებს საქმიანობას. ვფიქრობ, კონკრეტული შედეგებიც გვაქვს, თუმცა, რა თქმა უნდა, ბევრად მეტია საჭირო.

***

მესამე დღეა ყოფილ გდრ-ში, საბჭოთა კვალდამჩნეულ ქალაქ ზულში, ისტორიის ბაზრობაზე,გერმანიისა და ევროპის უახლეს ისტორიას (30 წლის წინანდელს) და დღევანდელობას განიხილავენ. განიხილავენ ძალიან ფხიზლად, მშვიდად და კრიტიკულადაც. რა იყო შეცდომა და რა შეიძლებოდა სხვაგვარად გაკეთებულიყო, რამ იმუშავა, რამ - არა და რატომ? რატომ იზრდება ანტიდემოკრატიული განწყობები და რას ვუპირისპირებთ ამ განწყობებს. როგორი ქცევაა დღეს მიზანშეწონილი და სად არის საფრთხეები? სულ საქმიანი მსჯელობაა ემოციებისა და სადღეგრძელოების ნაცვლად. ვუსმენ და ვხვდები, ჩვენთვისაც რამდენად მნიშვნელოვანია მშვიდობიანი და დემოკრატიული ევროპა - როგორც საყრდენი, მოკავშირე და ორიენტირი.

30 წლის წინ აღმოსავლეთ გერმანიაში მშვიდობიანი რევოლუციის შედეგად ბერლინის კედელიც დაეცა. ასეთი საიუბილეო თარიღების განსაკუთრებულ როლს ამა თუ იმ საკითხისა და თემის გააქტიურების, დღის წესრიგში შემოტანის, გახსენებისა და განახლებული დისკუსიის ინიცირების მხრივ - არაერთხელ გაესვა ხაზი. მსგავს თარიღებს მთელი საგანმანთლებლო კონცეფციები და კამპანიები შეიძლება დაუკავშირდეს. საიუბილეო თარიღები მნიშვნელოვან საყრდენებად შეიძლება ვაქციოთ განათლების პოლიტიკის მხრივაც. მაგალითად, ვფიქრობ, რამდენად უკეთესად, გააზრებულად შეიძლებოდა 1918 წლის ანუ დამოუკიდებლობის 100 წლისთავის აღნიშვნა და ამ კონტექსტში მხოლოდ ისტორიისა და საბჭოთა ოკუპაციის საკითხის ხაზგასმა კი არა, არამედ სოციალ-დემოკრატიის, მრავალპარტიული არჩევნების, დემოკრატიული რესპუბლიკისა და დემოკრატიის მნიშვნელობის წინ წამოწევა არა მხოლოდ პროფესიულ წრეებში (როგორც ეს დიდწილად მოხდა) არამედ ფართოდ, სხვადასხვა ჯგუფის, ინსტიტუტის ჩართულობით.შეიძლებოდა, ამ თარიღისთვის მზადება გაცილებით ადრე დაწყებულიყო, შექმნილიყო სპეციალური ფონდი, რომელიც დააფინანსებდა სხვადასხვა ინიციატივასა და პროექტს მთელი საქართველოს მასშტაბით. რაღაცები კიდევაც ჩატარდა რამდენიმე ორგანიზაციისა და მკვლევარის ძალისხმევით. მე უბრალოდ მასშტაბებს ვჩივი და იმას, რომ მსგავსი პროგრამებიდან რეგიონები ძირითადად გარიყულია.

ისტორიის ბაზრობაზე ერთი მთლიანი დღე სხვადასხვა პროექტების წარდგენას ეთმობა მთელი გერმანიიდან. პროექტები, იქნება ეს - გამოფენა, მეთოდოლოგიური სახელმძღვანელო, კვლევა, წიგნი, ფილმი თუ დისკუსიებისა და სემინარების ციკლი, რომლებიც სამოქალაქო, პოლიტიკურ განათლებასა და ისტორიის გააზრებაზეა მიმართული. წარდგენისას განიხილავენ სამუშაო მეთოდოლოგიას, ვიზიტორთა შენიშვნებს, ხსნიან კონცეფციას, მსჯელობენ, რამ გაამართლა და რამ არა.საფუძვლიანად აანალიზებენ თავიანთ შრომას დაერთმანეთს გამოცდილებას უზიარებენ.

ერთი პრაქტიკა მომწონს აქ ძალიან. მაგალითად, თავად Bundesstiftung Aufarbeitung, მოამზადებს რაიმე თემატურ გამოფენას (მაგ. ცივი ომის შესახებ) და წარადგენს. მერე ნებისმიერ ორგანიზაციას კვლევით, საგანმანათლებოს, მუზეუმს, ინსტიტუტსა თუ სკოლას შეუძლია ამ გამოფენის ელექტრონული ფორმატის ყიდვა ან სხვა პირობებით მიღება, დაბეჭდვა და ჩვენება თავისი სამუშაოს ფარგლებში. ესაა ქსელური მუშაობა და თანამშრომლობის კულტურა: მე დავიხარჯე და შევქმენი, შენ კი ცდილობ, ეს პროდუქტი გამოიყენო შენი პროგრამული მიზნებისთვის. ასე კი ერთმანეთის შრომისა და შედეგების განვრცობა-განვითარებით ერთმანეთს ვაძლიერებთ და საერთო მიზნის მიღწევაც უფრო მარტივი ხდება. მსგავსი გამოცდილება გვქონდა („სოვლაბს“) შარშან. ჰამბურგში ქართული წიგნის ეროვნული ცენტრის მიერ მხარდაჭერილი პროექტის ფარგლებში, იქაურ პარტნიორ ქალთა ფონდთან ერთად დისკუსია ჩავატარეთ სამხრეთ-კავკასიაში ემანსიპაციის საკითხებზე. ღონისძიება კი რამდენიმე წლის წინ ჰაინრიჰ ბიოლის ფონდის სამხრეთ-კავკასიის რეგიონული ბიუროს მიერ მომზადებული გამოფენით „50 ქალი საქართველოდან“ გავაფორმეთ, რომელიც ახლიდან დავბეჭდეთ. შესაბამისად, ვიზუალური მასალის კონცეპტუალურ დამუშავებაში არც დრო დაგვიკარგავს და არც ფინანსები. გამოფენა კი ჰამბურგის ცენტრალურ ბიბლიოთეკაში სამი კვირა იყო წარმოდგენილი და ჩვენს ქალებს უამრავი მნახველი ჰყავდა.

წარმოდგენილი პროექტების დიდი ნაწილი, ცხადია, მეხსიერების ადგილებთან არის დაკავშირებული. მეხსიერების ადგილები კი მრავალნაირია: საბორძიკო ქვები, მემორიალები, დაფები, მუზეუმები, სამახსოვრო ადგილები. ისტორიას ქალაქი სხვადასხვა ფორმით ყვება, მუდმივად მსჯელობენ, როგორ ჩართონ გააზრების პროცესში რაც შეიძლება მეტი ახალგაზრდა, როგორ მიაწოდონ ინფორმაცია რაც შეიძლება მეტ ადამიანს, ან რამდენშრიანია ისტორიის გააზრების ეს გამოცდილება? სადღაც გდრ-ის მუზეუმია (DDR Museum) მოწყობილი, ყოფილ საკონცეტრაციო ბანაკებსა და საგამოძიებო დაწესებულებებში მემორიალური მუზეუმებია, ერთგან ტურს თავად ყოფილი პატიმრები გიტარებენ, სადღაცპირდაპირ ქუჩაშია გამოფენა დამონტაჟებული, სხვაგან ასფალტში ჩამაგრებულ ქვას წამოკრავ ფეხს - დახედავ და რეპრესირებული ადამიანის მონაცემებს წაიკითხავ (საბორძიკო ქვები), ან ბოდიალისას დაფას გადააწყდები ზედ დატანილი მნიშვნელოვანი ინფორმაციით. ისტორია მაგ. ბერლინში სეირნობისას მუდმივად გახსენებს თავს, გინდა თუ არ გინდა, თვალი გაგექცევა, გაჩერდები, წაიკითხავ, ეგება დაგაფიქროს კიდეც! მიზანიც ეს არის. მიუხედავად ისტორიის გააზრების ფორმების მრავალფეროვნებისა, ამ პროცესებისმთავარი გმირი ადამიანია - უდანაშაულო მსხვერპლი. და რამდენადაც მსხვერპლის ხსოვნის პატივისცემა ასე მნიშვნელოვანია, არც დამნაშავეების მიჩქმალვასა და ხელის დაფარებას ცდილობს ვინმე.

საინტერესოა ისიც, რომ დღეს გერმანიაში მოქმედი არაერთი ისტორიულად მნიშვნელოვანი ობიექტი გადარჩა ან გაჩნდა სამოქალაქო ინიციატივის შედეგად. ახლა ამ ადგილებით თუ დაწესებულებებით ყველა თავს იწონებს, ისინი მეხსიერებისა და კულტურის პოლიტიკის მნიშვნელოვან ობიექტებს, საყრდენებს წარმოადგენენ. თუკი გერმანიაში გახდა საჭირო სამოქალაქო აქტიურობა, ინიციატივა და ბრძოლა -ჩვენთან ხომ მითუმეტეს აუცილებელია! ჩვენთან, მაგალითად, ამ ცოტა ხნის წინ საერთაშორისო პროექტის „უკანასკნელი მისამართის“ პროექტის არსი კარგად ვერ გაიგო შესაბამისმა მუნიციპალურმა სამსახურმა და კონკრეტულ სახლზე, რეპრესირებული ადამიანის სამახსოვრო დაფის განთავსებაზე უარი უთხრა პროექტს იმ მიზეზით, რომ აჯობებს ერთიანი სამახსოვრო მემორიალი დაიდგას ათასობით გვარითო. მსგავსი ერთიანი ვალის მოსახდელი მემორიალების ავკარგიანობაზე აღარ გავჩერდები, მხოლოდ იმას ვიტყვი, რომ სხვადასხვა ფორმით ისტორიის მოყოლა ქალაქში ერთმანეთს არ გამორიცხავს, პირიქით, როგორც უკვე ვთქვი, რაც მეტად გავიხსენებთ კომუნისტური რეჟიმის ათასობით მსხვერპლს, მით უფრო კარგი. იმედია, ამ კუთხითაც გაჩნდება სხვადასხვა სამოქალაქო ინიციატივა. მაგალითად, რა კარგი იქნებოდა ყოფილი შინსახკომის შენობის გადარჩენა და იქმუზეუმის მოწყობა.

გერმანიაში, ამა თუ იმ მუზეუმს, მემორიალს, პროექტს, კვლევით ინსტიტუტსა და ა.შ. ხშირად გვერდში უდგას დამხმარე საზოგადოებები. ეს კავშირები თავის მხრივ წევრობაზეა დაფუძნებული, ანუ აქ გაწევრიანება ნიშნავს, რომ დადგენილ საწევროსაც იხდი და იცი, რომ შენი შეტანილი თანხა კონკრეტული იდეის განვითარებას, შენარჩუნებას, საჭიროებებს ხმარდება. კავშირები, გარდა ნებაყოფლობითობისა, მოხალისეობრივიცაა; აქ ხელფასს იშვიათად იღებს ვინმე და ჩართული ადამიანები ინაწილებენ საზოგადოების საქმეს. ინტერესთა ჯგუფები საქართველოში საბჭოთა ოკუპაციამდეც არსებობდა და 90-იანი წლებიდან მოყოლებული ნელა და მტკივნეულად, მაგრამ მაინც ვსწავლობთ იდეის გარშემო გაერთიანებასა და ჩვენი ცოდნის, შეძლებისდაგვარად ფინანსების ან სხვა რესურსის გაზიარებას საერთო საქმისთვის, რომელსაც ვგულშემატკივრობთ და რომლისაც გვჯერა. მაგრამ ეს საკმარისი არ არის, უფრო მეტი სოლიდარობა, გვერდში დგომა და მოხალისეობრივი ჩართულობაა საჭირო, იმიტომ რომ გასაკეთებელი საქმე უამრავია.

ისტორიის ბაზრობის შემაჯამებელ დისკუსიაში ვმონაწილეობ. ძალიან ვნერვიულობ, რადგან უამრავი ხალხია და არ მიყვარს საჯარო გამოსვლები, თან გერმანულად. ღმერთო ჩემო, ხანდახან ქართულადაც მიჭირს აზრის გადმოცემა და ნეტა, რატომ დავთანხმდი, ვფიქრობ მთელი ეს პერიოდი. შეკითხვები შეეხება საქართველოში დემოკრატიული განვითარების პროცესს, სამოქალაქო ორგანიზაციებს და საზოგადოებას, სხვადასხვა გამოწვევას, „სოვლაბის“ საქმიანობას და მეხსიერების კულტურის საკითხებს. თუმცა მოულოდნელი კითხვებიც არის. ვატყობ, რომ მღელვარებისგან აზრი მიწყდება, სიტყვები მავიწყდება და ცოტა ვბორძიკობ. პანელზე ორი გერმანელი მკვლევარი და პუბლიცისტი, ასევე უკრაინელი მთარგმნელი, არაერთი მთარგმნელობითი პრემიის მქონე, პუბლიცისტი იური დურკოტია. მგონი მიხვდა, რომ ვღელავ და თავისი არაჩვეულებრივი გერმანულით, საქმის ცოდნითა და სიმშვიდით, შეგნებულად თუ უნებურად მამხნევებს იმით, რომ მეთანხმება: აი, როგორც ანამ თქვა... გული მიჩუყდება. რამხელა ძალა აქვს სოლიდარობას. ვმშვიდდები და მაინც ვახერხებ შევეხო მცოცავი ოკუპაციის და საზღვარს იქით აღმოჩენილი ნათესების, ბაღების თემას, სამოქალაქო განათლებისა და რეგიონებში მუშაობის, დეცენტრალიზაციის, ასევე სოფლებიდან სამუშაოდ წასული ქალების საკითხებს.

მჯერა, რომ მიუხედავად უამრავი იმედგაცრუებისა, მარცხისა, არასწორად წარმართული პროცესებისა, სიღარიბისა და ზოგადად სოციალური პრობლემებისა, ჩვენ გვაქვს შანსი ამ ქვეყნაში ყველაფერი უკეთესობისაკენ შევცვალოთ. შეიძლება ბევრი დრო დაგვჭირდეს და ჩვენ კი გვეჩქარება; შეიძლება კიდევ ბევრი შეცდომა დავუშვათ, მაგრამ ბოლო-ბოლო გავივლით ამ „განსაწმენდელს“ და შევძლებთ უკეთესი ქვეყნის აშენებას, სადაც ადამიანი, მისი სასიცოცხლო გარემო და ღირსეული არსებობა მთავარი ღირებულება იქნება.

პ.ს. ძალიან მადლიერი ვარ გერმანიისა და იმ გერმანული ორგანიზაციების, რომლებიც 90-იანი წლებიდან მოყოლებული გვერდში უდგანან საქართველოს და ცდილობენ მის დახმარებას. გერმანული, განვითარებაზე მომუშავე ორგანიზაციები, პოლიტიკური ფონდები, საგანმანათლებლო და ექსპერტული ორგანიზაციები, თუ იქაური საეკლესიო-სამრევლო ფონდები, ცალკეული ადამიანები - უამრავი გერმანელი, რომელმაც საქართველო მთელი გულით შეიყვარა, მისი გულშემატკივარი გახდა და არაერთი დახმარება აღმოუჩინა - არც კი ვიცი, რომელი ერთი ვახსენო? თითოეულისგან მახსოვს, რომელთანაც შეხება მქონია: ჩემი ქვეყნისთვის გაწეული სიკეთე, გვერდში დგომა ყველაზე რთულ წლებში და სოლიდარობა - საქმეში გამოხატული. ამას არასოდეს დავივიწყებ.