1918 წელს შვედეთის სამეფოს ჰუმანიტარულმა მისიამ,1 რომელსაც კაპიტანი როზენი მეთაურობდა,2 თბილისში სამხედრო ჰოსპიტალი გახსნა. ჰოსპიტალი იმ გერმანელ და ავსტრიელ სამხედრო ტყვეებს უნდა მომსახურებოდა, რომლებიც რუსეთიდან და ცენტრალური აზიიდან სამშობლოში ბრუნდებოდნენ და ჯერ ჯანმრთელობის პრობლემები ჰქონდათ მოსაგვარებელი.3 მალევე, საქართველოში შემოსულმა გერმანიის საიმპერატორო მისიამ თბილისში საველე ლაზარეთი გადმოიტანა და – შვედეთის მთავრობასთან შეთანხმებით – შვედურ სამხედრო ჰოსპიტალს შეუერთა. ჰოსპიტლის მთავარ ექიმად შეირჩა 1879 წელს ფრაიბურგში დაბადებული ალბერტ მერცვაილერი, რომელსაც უმაღლესი სამედიცინო განათლება მშობლიურ ქალაქში ჰქონდა მიღებული და ახლა საიმპერატორო ჯარის შტაბის ექიმი გახლდათ.

თავდაპირველად საავადმყოფო მხოლოდ ჯარისკაცებს მკურნალობდა; თუმცა სულ რამდენიმე თვეში – პოლიტიკური ვითარების რადიკალური ცვლილებების გამო – სამხედრო ჰოსპიტალმა დაიწყო გადარჩენისთვის ხანგრძლივი ბრძოლა, რაც მისი პროფილის ცვლილებასაც გულისხმობდა.

1918 წლის ნოემბერში საიმპერატორო ჯარებმა საქართველო დატოვეს. ჰოსპიტალს კვლავ გამოეყო საველე ლაზარეთი და ჯარმა თან წაიღო თითქმის სრული აღჭურვილობა. თბილისის სამხედრო ჰოსპიტალში კი დარჩა სამედიცინო ინსტრუმენტების და მედიკამენტების მხოლოდ ნაწილი და 200-მდე ჯარისკაცი, რომლებიც ჯერ კიდევ მკურნალობდნენ და გადაადგილება არ შეეძლოთ. გენერალმა კრეს ფონ კრესენშტაინმა მათ სამკურნალოდ დატოვა საჭირო თანხაც, რომელსაც მიზნობრივი დანიშნულება ჰქონდა და მალე გაიხარჯა კიდეც. ორ კოლეგასთან – ვაკერთან და ბრინკმანთან ერთად თბილისში დარჩენილი ალბერტ მერცვაილერი, არაერთი პრობლემის პირისპირ აღმოჩნდა.4

1918 წლის მიწურულს საქართველოში ბრიტანული ჯარი გამოჩნდა. ისინი საქართველოში 1920 წლამდე დარჩნენ და რეგიონში გერმანული გავლენის შემცირებას ცდილობდნენ; ეჭვის თვალით უყურებდნენ გერმანულ, განსაკუთრებით, სამხედრო პროფილით მოქმედ დაწესებულებებს. გაჩნდა რეალური საფრთხე, რომ ბრიტანელები სამხედრო ჰოსპიტალს თავიანთ ჯარს მიუერთებდნენ და ქვეყნიდან გაიტანდნენ მიუხედავად იმისა, რომ საავადმყოფოში ჯერ კიდევ მკურნალობდნენ გერმანელი და ავსტრიელი ჯარისკაცები, რომელთაც გადაადგილება არ შეეძლოთ. ეს ფაქტი იმ კომისიამაც დაადასტურა, რომელიც საავადმყოფოში არსებული ვითარების შესასწავლად შეიქმნა ბრიტანელების ინიციატივით. კომისიამ საავადმყოფოში დეტალური აღწერა ჩაატარა – შეისწავლა პერსონალი, ქონება და პაციენტები. გავრცელდა ხმები, რომ ჯარისკაცების ჯანმრთელობის მდგომარეობის შესახებ კომისიის დასკვნის მიუხედავად, ბრიტანელები საავადმყოფოს (აღჭურვილობა და პერსონალი) ქვეყნიდან გაგზავნას მაინც აპირებდნენ, თან – გაურკვეველი მიმართულებით. გერმანიასთან შეწყვეტილი კავშირის გამო გადაწყვეტილებების შეთანხმება ზემდგომ უწყებებთან ვერ ხერხდებოდა. ალბერტ მერცვაილერი იძულებული გახდა, ინიციატივა საკუთარ ხელში აეღო და საავადმყოფოს გადარ-ჩენისთვის მოქმედება დაეწყო.5

ბრიტანული არმიის სამხედრო პოლიციის განყოფილება სასტუმრო "მაჟესტიკში" (დღევანდელი - თბილისი მარიოტი), საქართველოს ეროვნული არქივი, კინო-ფოტო-ფონო დოკუმენტების ცენტრალური სახელმწიფო არქივი, ვახტანგ ღამბაშიძის კოლექცია

იმისათვის, რომ ბრიტანელების არაკეთილმოსურნე დამოკიდებულება შეერბილებინა, მერცვაილერმა ჰოსპიტალში შეძლებისდაგვარად დაიწყო სამოქალაქო პაციენტების მიღება. ეს აუცილებლობა იმითაც იყო განპირობებული, რომ იმხანად ქალაქში ტიფი მძვინვარებდა და სამედიცინო დახმარება ბევრს სჭირდებოდა.6 ახლა უკვე ადგილობრივმა მოსახლეობამ დაიკავა საავადმყოფოში თავისუფალი ადგილები. სოციალურად დაუცველებს აქ უფასოდ მკურნალობდნენ, ხოლო სხვებს – ხელმისაწვდომ ფასად. შემოსული თანხა საავადმყოფოს წინაშე მდგარი პრობლემების მოგვარებას ხმარდებოდა. აქ ჯერ კიდევ იყო შემორჩენილი ჯარის დანატოვარი საუკეთესო წამლები. მერცვაილერმა მიიღო გადაწყვეტილება, რომ გამოეყენებინათ გერმანიის ჯარის კუთვნილი და თბილისში დატოვებული მედიკამენტები – ჯობდა, მედიკამენტები სასიკეთოდ მოხმარებოდა ადგილობრივ მოსახლეობას, რომელსაც არაერთი დაავადება აწუხებდა, ვიდრე ბრიტანელებს მიეთვისებინათ.7

გერმანელი ექიმები ყურადღებას და გულისხმიერებას არ იშურებდნენ სამოქალაქო პაციენტების მიმართ. ამ დამოკიდებულებამ, ასევე, სიკვდილიანობის დაბალმა მაჩვენებელმა თავისი შედეგი გამოიღო და საავადმყოფომ სწრაფად დაიმკვიდრა კარგი სახელი არა მარტო თბილისში, არამედ მთელ რეგიონში. დაწესებულებას შესანიშნავი რეპუტაცია ჰქონდა მოპოვებული და საზოგადოების მხრიდან მაღალი ნდობით სარგებლობდა. მისი გულშემატკივარი იყო საქართველოს ხელისუფლებაც და მათ არ უნდოდათ, რომ საავადმყოფოს თბილისი დაეტოვებინა.

ერთხელაც, როცა კომისიის დასკვნების მიუხედავად, ბრიტანელებმა მართლაც მოინდომეს საავადმყოფოს ქვეყნიდან გატანა, საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ხელისუფლებისგანაც და საზოგადოებისგანაც წინააღმდეგობას წააწყდნენ. დადებითი საზოგადოებრივი აზრი ზურგს უმაგრებდა რესპუბლიკის მთავრობას ამ საკითხზე ბრიტანელებთან მოლაპარაკებების პროცესში.8

საავადმყოფოს პრობლემები ბრიტანელების „მოგერიებით“ არ დასრულებულა. მერცვაილერს ახლა ჯერ კიდევ თბილისში მყოფ გერმანული არმიის ჯარისკაცებთანაც უწევდა გამკლავება. უფროსობის და შესაბამისი სამხედრო დისციპლინის გარეშე დარჩენილები, ისინი თავს ვერ ინახავდნენ, ხშირად უღირსად იქცეოდნენ, ლოთობდნენ და საავადმყოფოს მარაგებსაც კი ქურდავდნენ მერცვაილერის გაფრთხილებებისა და მითითებების მიუხედავად. ცხადია, საქართველოში „ჩარჩენილ“ ჯარისკაცებს ფინანსურად ძალიან უჭირდათ. მათი გამგზავრება შეფერხებული სატრანსპორტო მიმოსვლის გამო ვერ ხერხდებოდა და ამიტომ ისინი მუდმივად უკმაყოფილონი იყვნენ. მერცვაილერს საყვედურობდნენ – ამდენ ხანს თბილისში შენს გამო მოგვიწია შეყოვნებამო და საავადმყოფოს ძარცვას აგრძელებდნენ. უდისციპლინო, უსახსროდ, დემორალიზებული ჯარისკაცების მართვა ექიმის ძალებს აღემატებოდა. მან ვერ შეძლო მათთვის საავადმყოფოს განსაკუთრებული მნიშვნელობის ახსნა-დასაბუთება. ამ სავალალო ვითარების შესახებ ანგარიშის დაწერისაგან კი მერცვაილერი თავს იკავებდა, რათა ინფორმაცია ბრიტანელების ხელში არ მოხვედრილიყო.9

ბრიტანელების თბილისში ყოფნისას, საავადმყოფოში კიდევ ერთმა პრობლემამ იჩინა თავი. ბრიტანელებს საავადმყოფოს ქალთა განყოფილებაში ჯაშუშები ჰყავდათ. ჯაშუშები იმდენად ეფექტიანად მუშაობდნენ, რომ მერცვაილერს თავისი ნათქვამი ლამის ყველა სიტყვა წინ უხვდებოდა. ეს გარემოება დიდ პრობლემებს ქმნიდა; შესაბამისად, მერცვაილერი ერიდებოდა საავადმყოფოს კედლებშიც კი საჯაროდ საავადმყოფოს სტრატეგიულ განვითარებაზე ლაპარაკს.10

ნელ-ნელა საავადმყოფოს წამლები და ფული უთავდებოდა. მერცვაილერი თავს იკავებდა, ფულადი დახმარება ეთხოვა საქართველოს მთავრობისთვის; მან ეს მხოლოდ ზავის გამოცხადების შემდეგ, ანუ 1919 წლის ივნისის შემდეგ გააკეთა. საქართველოს ხელისუფლება საავადმყოფოსა და მთავარი ექიმის მიმართ საკმაოდ კეთილგანწყობილი იყო და, ქვეყნის წინაშე მდგარი ფინანსური სიძნელეების მიუხედავად, მან მაინც შეძლო მცირედი დახმარების აღმოჩენა. ასეთ ერთჯერად და პატარა დახმარებებს, ვალის სახით, საავადმყოფო საქართველოში გერმანიის წარმომადგენლობისგანაც იღებდა ხოლმე, თუმცა დაწესებულების შეუფერხებელი მუშაობისთვის ეს საკმარისი არ იყო. მოთხოვნა კი საავადმყოფოზე მხოლოდ იზრდებოდა.

ჯარისკაცები, მკურნალობის კურსის დასრულების შემდეგ, ეტაპობრივად ეწერებოდნენ და გამოთავისუფლებულ ადგილებს მერცვაილერი სამოქალაქო პირებს სთავაზობდა გარკვეული საფასურის სანაცვლოდ. საავადმყოფოს შემოსავალი მიზერული იყო და ელემენტარულ ხარჯებსაც ვერ ფარავდა, ცხადია, ვერც რემონტისა და ოთახების შეკეთებისა. პაციენტები ცუდ პირობებზე ჩიოდნენ, თუმცა რეაგირების საშუალება ადმინისტრაციას არ გააჩნდა. ამ სირთულეების მიუხედავად, სამივე ექიმი პიროვნულად იმდენად თავგანწირვით და პროფესიულად მუშაობდა, რომ საავადმყოფოს გამორჩეულად კარგი სახელი სწორედ ამ პიროვნულმა თავდადებამ და წარმატებული მკურნალობის მაგალითებმა შეუქმნა.

ამავე, 1919 წელს ალბერტ მერცვაილერმა ცოლად შეირთო თბილისელი გერმანელის – ექიმი და აფთიაქარი ფრიდრიხ როზენბაუმის ქალიშვილი, ირმა, რომელიც ექთნად მუშაობდა გერმანულ საავადმყოფოში. აქვე მუშაობდა თავად ფრიდრიხ როზენბაუმიც. მერცვაილერს სახელი უანგარო და თავდადებული შრომით ჰქონდა განთქმული: უქონელ პაციენტებს ის უფასოდ მკურნალობდა და ოპერაციებსაც კი უკეთებდა. იგი სახლში (სავარაუდოდ სიმამრის – აფთიაქარი როზენბაუმის სახლში) კერძო სამედიცინო პრაქტიკასაც ეწეოდა. კერძო პრაქტიკით მიღებული დამატებითი შემოსავლის დიდ ნაწილს ის ისევ საავადმყოფოს საჭიროებებს ახმარდა – იქნებოდა ეს სამედიცინო ინვენტარისა და ინსტრუმენტების შესყიდვა თუ სხვა რამ. ამ დახმარების გარეშე საავადმყოფო თავს დიდხანს ვერ გაიტანდა.11

1919 წლის მიწურულს გერმანელმა ჯარისკაცებმა საბოლოოდ დატოვეს საქართველო და მერცვაილერმა სამხედრო ჰოსპიტალი სამოქალაქო საავადმყოფოდ გადააკეთა.12 ჯარისკაცებთან ერთად სამშობლოში საავადმყოფოს ორი წამყვანი ექიმიც დაბრუნდა ისე, რომ მათი ჩანაცვლება ახალი კადრებით არ მომხდარა. მარტო დარჩენილი მერცვაილერის დატვირთვა ძალიან გაიზარდა: ერთი მხრივ – პაციენტების მკურნალობა და მეორე მხრივ – საავადმყოფოს გადარჩენა-განვითარებისათვის ყოველდღიური ფიქრი და ბრძოლა, რასაც საკმაოდ დიდი დრო და ენერგია მიჰქონდა, მას უფრო და უფრო უჭირდა.

თბილისის გერმანული საავადმყოფო სანაპიროს ქუჩაზე. მარიკა ლაფაური-ბურკის არქივი.

საავადმყოფო მდებარეობდა სანაპიროს ქუჩა13 № 15-ში, სადაც ის ერთ ეზოში ორ დამოუკიდებელ შენობას ქირაობდა. შენობები, რამდენიმე წლიანი დატვირთვის შემდეგ, უკვე შესაკეთებელი იყო. საჭირო ინფრასტრუქტურის, ხარჯების, წამლების, აღჭურვილობისა და, რაც მთავარია, კადრების გარეშე დარჩენილი მთავარი ექიმი ამდენ საქმეს მარტო ვეღარ აუდიოდა. ჯანმრთელობაშერყეული მერცვაილერი ნერვებს უჩიოდა და ამიტომ ლამის სასოწარკვეთამდე მისული ითხოვდა დახმარებას. მას მიაჩნდა, რომ საავადმყოფოს საარაკოდ ქცეული სახელი, მთელს ამიერკავკასიას რომ მოსდებოდა, აუცილებლად იმსახურებდა შენარჩუნებას. საჭირო იყო გერმანიასთან, პასუხისმგებელ უწყებებთან სასწრაფო ურთიერთობის დამყარება და მისეული გეგმის ეტაპობრივი განხორციელების დაწყება. 1920 წლის ზაფხულიდან გერმანიასთან საფოსტო კავშირი ისევ აღდგა14 და მერცვაილერმა გერმანიის საგარეო უწყებასთან ასევე, სხვა პარტნიორებთან ინტენსიური მიმოწერა გააბა. იგი სამინისტროს უგზავნიდა ანგარიშებს, სადაც 1918-1920 წლების ჩაკეტილობის და საავადმყოფოს გადარჩენისთვის ბრძოლის ისტორიაა ასახული; წერდა ფინანსურ პრობლემებზე, დავალიანებებზე, ახსნა-განმარტებას იძლეოდა გერმანიის არმიის აქ დატოვებული მასალის გახარჯვის და ნაშთების შესახებ. ის აგრეთვე აღწერდა საავადმყოფოს იმჟამინდელ პრობლემებს და თავის ხედვასა და სამომავლო გეგმებს საავადმყოფოს განვითარებასთან დაკავშირებით. მერცვაილერის ოცნება იყო თბილისში გერმანული სისტემის სანიმუშო საავადმყოფოს შექმნა, სადაც თვალსაჩინო და ხელმისაწვდომი იქნებოდა ეპოქის სამედიცინო მიღწევები. საავადმყოფო, გარდა სამკურნალო დაწესებულებისა, უნდა ქცეულიყო ექიმებისთვის საგანმანათლებლო-საკვალიფიკაციო ცენტრად, ანუ გერმანულენოვან სამედიცინო სკოლად. მეტიც – სამომავლოდ, ამ სამედიცინო-სასწავლო და სამეცნიერო ცენტრს უნდა გაეხსნა სამკურნალო ფილიალები საქართველოს სხვადასხვა კუთხეებში:15

Edit

სანაპიროს ქუჩა, 1913 წლის ტფილისის რუკა. მონიშნულია ტერიტორია, სადაც შემდგომში განთავსებული იყო გერმანული საავადმყოფო

„კავკასია თავისი ბუნებით, კლიმატითა და სილამაზით შვეიცარიას შეგვიძლია შევადაროთ, თუმცა აქ გაცილებით მეტი, განსხვავებული სახეობის, თბილი თუ ცივი სამკურნალო წყაროა.“ – სწერდა ალბერტ მერცვაილერი გერმანიის საგარეო საქმეთა სამინისტროს.16 პირველ რიგში კი მისახედი იყო თბილისის საავადმყოფო, როგორც სამომავლო განვითარების მთავარი მამოძრავებელი ძალა: „დროთა განმავლობაში მინდა მივაღწიო იმას, რომ თბილისში უმაღლესი დონის გერმანული საჩვენებელი საავადმყოფო შევქმნათ, თანა-მედროვე აღჭურვილობით. დაწესებულებამ, გარდა თავისი ძირითადი საქმიანობისა და პროფილისა, სასურველია შეითავსოს ერთგვარი სამედიცინო-კვლევითი კათედრის ფუნქცია აქაური სტუდენტებისათვის და მის ბაზაზე მოქმედებდეს გერმანულენოვანი კვალიფიკაციის ასამაღლებელი კურსები მოქმედი ექიმებისთვის. მართალია, თბილისის უნივერსიტეტში სამედიცინო ფაკულტეტი არსებობს, თუმცა სწავლის დონე იქ ჯერ-ჯერობით დამაკმაყოფილებელი არ არის და ის ახლა მხოლოდ განვითარების პირველ ნაბიჯებს დგამს. რაც შეეხება გერმანულ ენას, მას აქ თითქმის ყველა სკოლაში ასწავლიან და ზოგადად ბევრი ფლობს. აქედან გამომდინარე, ვფიქრობ, ენობრივი ბარიერის საკითხი დიდ გამოწვევას არ წარმოადგენს და ეგება ხელიც კი შეუწყოს ენის სწავლის სურვილის გავრცელებას, რათა უფრო მეტ დაინტერესებულ პირს მიეცეს საშუალება, ჩაერთოს მსგავს ინიციატივებში. [...] საავადმყოფო ამჟამად ვერ აკმაყოფილებს თანამედროვე სტანდარტებს და შენობაც სრულიად შეუსაბამოა. საჭიროა ახალი ინვენტარი და არც ახალი შენობა იქნებოდა ურიგო. არის შესაძლებლობა, რომ შენობა საქართველოს მთავრობამ გამოგვიყოს, თუმცა ეს საკითხი ალბათ დროში გაიწელება ამჟამინდელი საბინაო დეფიციტის გამო. ახალი შენობის საკითხი თუ არ დადგება, მაშინ არსებული მაინც უნდა გარემონტდეს, რათა სხვა გამოსავლის მოძებნამდე საავადმყოფომ ნორმალურ პირობებში იმუშაოს. [...] სასურველია, საავადმყოფო რამე საზოგადოების, ფონდის, ორგანიზაციის მფლობელობა-დაქვემდებარებაში იყოს. თავის მხრივ საავადმყოფოს მმართველი ორგანიზაცია უნდა შედგებოდეს გერმანიისა და საქართველოს მხარეების ოფიციალური წარ-მომადგენლები გერმანული მხარის მონაწილეობას ამ საკითხში, ცხადია, უპირატესი მნიშვნელობა ენიჭება, ყოველ შემთხვევაში, საწყის ეტაპზე მაინც. ხოლო, თუკი ჩვენ საავადმყოფოს გერმანიის საგარეო კულტურის პოლიტიკის ნაწილად და გერმანული ინტერესების პროპაგანდის საშუალებად განვიხილავთ, ოფიციალური გერმანიის მონაწილეობა საავადმყოფოს მმართველობაში ხანგრძლივი ვადით უნდა დაიგეგმოს. და მან (გერმანიამ) საავადმყოფოს საწყისი დახმარება მაინც უნდა აღმოუჩინოს, რათა მხოლოდ ქართული მხარე არ აღმოჩნდეს საავადმყოფოზე მზრუნველი. ასეთ შემთხვევაში მას ხომ გერმანულს ვეღარ ვუწოდებთ? თუკი მხოლოდ ქართული მხარე იქნება დაწესებულების ფინანსური მხარდამჭერი, ის თავის წესებსაც დააყენებს დღის წესრიგში, რაც შეიძლება, მაგალითად, ქართველი პერსონალის დასაქმებასაც შეეხოს. პერსონალის ზრდა კი, გარდა გერმანული პროფილის შემცირებისა, საავადმყოფოს რენტაბელობის საკითხსაც კითხვის ნიშნის ქვეშ დააყენებდა ... “17

მერცვაილერი დარწმუნებული იყო, რომ საავადმყოფო გრძელვადიან პერსპექტივაში თავის თავს შეინახავდა. თუმცა საწყის ეტაპზე მას გერმანული და ქართული ოფიციალური უწყებების მხარდაჭერა ესაჭიროებოდა. რაც შეეხებოდა მესამე მოთამაშეს, კერძოდ, „ამიერკავკასიის გერმანელთა კავშირს“ – ეს კავშირი თავად იყო დაინტერესებული, აეღო საავადმყოფოზე მეურვეობა, თუმცა მერცვაილერი – არც ზოგადად გერმანული საქმისა, და არც კონკრეტულად საავადმყოფოს ინტერესებიდან გამომდინარე, არ მიიჩნევდა მიზანშეწონილად მხოლოდ ერთი ზემდგომი ორგანიზაციის მმართველობის პრინციპს. საქმისათვის ძალთა ბალანსი იყო საჭირო. მთავარი ექიმი დაწესებულებას ანიჭებდა პოლიტიკური მიზნების მისაღწევად მნიშვნელოვან კულტურულ და სტრატეგიულ როლს და, აქედან გამომდინარე, უფრო უპრიანად მიაჩნდა, მის ზედამხედველ ორგანოში გერმანული და ქართული ძალების თანაარსებობა ოფიციალურ დონეზე.18

თბილისის გერმანული საავადმყოფოს სამომავლო განვითარების საკითხი მხოლოდ ალბერტ მერცვაილერს კი არა, საქართველოში და მის ფარგლებს გარეთ მცხოვრებ გერმანელთა სხვადასხვა ჯგუფებსაც აწუხებდა. მაგ., „ამიერკავკასიის გერმანელთა კავშირის“ მიერ გერმანიის საგარეო უწყებაში გაგზავნილი წერილიდან ვიგებთ, რომ საავადმყოფო ძალიან დადებითი ავტორიტეტით სარგებლობდა ადგილობრივ მოსახლეობაში. მისი არსებობა კოლონისტებისთვის ძალიან მნიშვნელოვანი იყო და ამიტომ, კავშირი, თავის მხრივ ღონეს არ იშურებდა საავადმყოფოს მხარდასაჭერად. მხარდაჭერა მხოლოდ წერილების და შუამდგომლობების წერაში კი არა, მცირედ ფინანსურ დახმარებაშიც უნდა გამოხატულიყო, რასაც საქართველოში მცხოვრები გერმანელების პატარა ჯგუფი აიღებდა თავის თავზე. ამ სურვილის მიუხედავად და იმდროინდელი ეკონომიკური კრიზისის ფონზე, რომელმაც არც გერმანული დასახლებები დაინდო, შემოწირულობების გზით შეგროვებული თანხები ვერ გასწვდებოდა საავადმყოფოს რეალურ საჭიროებებს. ამიტომ საჭირო გახდა დამატებით დახმარების ძიება გერმანიაში, თორემ განა ერთი და ორი მსგავსი საზოგადოებრივ-კულტურული დაწესებულება შეუნახავს გერმანულ თემს წლების მანძილზე?19

საქართველოში გერმანიის იმჟამინდელი წარმომადგენელი ერნსტ ფონ დრიუფელიც, თავის მხრივ ემხრობოდა გერმანიის მთავრობის მხრიდან საავადმყოფოს მხარადაჭერას, დაწესებულებას და მის მთავარ ექიმს საუკეთესოდ ახასიათებდა, აღნიშნავდა მერცვაილერის შორს გავარდნილ სახელზე საქართველოსა და მთლიანად სამხრეთ კავკასიაში და დასძენდა: „სწორედ ეს სახელი იქნება იმის გარანტია, რომ გერმანიის მთავრობის მხრიდან სათანადო დახმარების შემთხვევაში თბილისის გერმანული საავადმყოფო გერმანიას ასახელებს.“20

ერნსტ ფონ დრიუფელი

საავადმყოფოს დახმარების და უშუალოდ ალბერტ მერცვაილერის დაფასების და გვერდში დგომის ერთ-ერთ ფორმად, დრიუფელი მისთვის საკონსულოს ექიმის სტატუსის მინიჭებას განიხილავდა, რაც გარკვეულწილად გაამარტივებდა მის საქმიანობას დიპლომატიური სტატუსის გამო. საუკეთესო რეკომენდაციას აძლევდა მთავარ ექიმს გენერალი კრეს ფონ კრესენშტაინიც, რომელმაც თავის დროზე დანიშნა ის საავადმყოფოს მთავარ ექიმად. მერცვაილერი სარგებლობდა საქართველოს დამფუძნებელი კრების გერმანელი დეპუტატის ერიხ (ერიკ) ბერნშტაინის მხარდაჭერითაც, რომელიც იმხანად გერმანიაში იმყოფებოდა და საავადმყოფოს სასარგებლოდ დამოუკიდებლადაც მართავდა შეხვედრებს სხვადასხვა უმაღლესი რგოლების წარმომადგენლებთან.21 გარდა ბერნშტაინისა, თბილისში საავადმყოფოს შენარჩუნებასა და მის შემდგომ განვითარებას დადებითად აფასებდა საქართველოს რესპუბლიკის მთავრობა და მიიჩნევდა, რომ ეს ფაქტი სასარგებლოდ აისახებოდა ქართულ უნივერსიტეტზეც, რამდენადაც საავადმყოფო მასთან თანამშრომლობის გაღრმავებას გეგმავდა.22

მერცვაილერისა და სხვათა მიერ გერმანიაში გაგზავნილ წერილებსა და ახსნა-განმარტებებს სათანადო რეაგირებაც მოჰყვა. სამინისტრომ საქმეში გარკვევა დაიწყო, ხოლო დაინტერესებული პირები და იდეის გულშემატკივრები აქტიურად ჩაებნენ საავადმყოფოს პრობლემების მოგვარებაში. ამ ხანგრძლივ პროცესში – რომელიც თავდაპირველად, ვითარებაში გარკვევის მიზნით, სწორედ მიმოწერითა და გასულ პერიოდთან დაკავშირებული ახსნა-განმარტებებით შემოიფარგლებოდა – გარდა მერცვაილერისა, საქართველოში გერმანიის წარმომადგენლობისა და გერმანიის საგარეო საქმეთა სამინისტროსი, ჩართულები იყვნენ არტურ ლაისტი, გრაფი ფონ შულენბურგი, კრეს ფონ კრესენშტაინი, თეოდორ ჰუმელი, ამიერკავკასიაში მცხოვრები გერმანელების კავშირი, გერმანიის სამხედრო საქმეთა საზოგადოება და სხვები. მათ შორის უკვე 1920 წლის შემოდგომიდან აქტიურად ფიგურირებს ექიმი რუდოლფ ფრიკე, რომელიც გრაფ ფონ შულენბურგის კადრი ჩანს. ამგვარად შეიკრა მხარდამჭერთა ერთგვარი ჯგუფი და მოქმედებასაც შეუდგა.

საავადმყოფოს გადარჩენის გეგმა რამდენიმე საკითხად ჩამოყალიბდა. თავდაპირველად დღის წესრიგში საავადმყოფოსთვის ერთჯერადი დაფინანსების მოძიება იდგა. თანხა საავადმყოფოს განახლებას და საჭირო დანადგარებითა და მედიკამენტებით მის აღჭურვას უნდა მოხმარებოდა. სამომავლოდ კი, დაწესებულება სწორედ საკუთარი შემოსავლებით აპირებდა არსებობის გაგრძელებას.23

თუმცა, გარდა ამისა, საჭირო იყო საავადმყოფოზე ჯარის კუთვნილი იმ ინვენტარის24 ოფიციალურად გადაწერა, რომელიც თბილისში დარჩა 1918 წელს; ასევე, განიხილებოდა გერმანიის მხრიდან საავადმყოფოს წლიური ფინანსური დახმარების საკითხიც, რაც დაწესებულების სტაბილური არსებობის გარანტი იქნებოდა. მოთხოვნილი თანხის დასაბუთება და შესაძლო ბალანსი წერილს თან ერთოდა. მოგვიანებით, ყოველწლიური ფინანსური სუბსიდიის მოთხოვნა ჩანაცვლდა ერთჯერადი ფინანსური დახმარების იდეით. შესაძლოა, მერცვაილერმა და მისმა თანამოაზრეებმა, რომლებიც საავადმყოფოსთვის მებრძოლ, ერთგვარ არაფორმალურ საინიციატივო ჯგუფს ქმნიდნენ, ჩათვალეს, რომ ერთჯერადი თანხის მოძიება უფრო მარტივი იქნებოდა ამ ისედაც რთულ დროს.25

გარდა ინვენტარის განახლებისა, საჭირო იყო საავადმყოფოსთვის ახალი ექიმების მიმაგრება. სხვა შემთხვევაში დაწესებულება ნორმალურ მუშაობას ვერ გააგრძელებდა – ამოდენა ტვირთის ზიდვით უაღრესად გადაღლილი და გამოფიტული ალბერტ მერცვაილერი უკვე ნერვებს უჩიოდა. ალბათ ამას უნდა მივაწეროთ ის მცირედ კატეგორიული ტონიც, რომლითაც მერცვაილერი მის მიერ შერჩეული ექიმების მოვლინებას ითხოვდა თბილისში. საავადმყოფო უშუალოდ მერცვაილერის სახელთან იყო გაიგივებული, შესაბამისად – ის მოლაპარაკებებში, მათ შორის ექიმების შერჩევის პროცესშიც მონაწილეობდა; მეტად მნიშვნელოვანი იყო, რომ ის კარგად შეწყობოდა ახალ პერსონალს.

ამ პროცესების პარალელურად ალბერტ მერცვაილერს მთელი წლის მანძილზე უხდებოდა წერილობითი ახსნა-განმარტებების მიცემა სხვადასხვა სახელმწიფო უწყებებისთვის. კითხვებს იწვევდა ქვითრებით დაუსაბუთებელი ხარჯები და რიგ შემთხვევებში – თანხის დანაკლისი. გერმანიის საგარეო საქმეთა სამინისტრო საავადმყოფოს არსებობის საკითხს ცალსახად დადებითად უყურებდა და მხარსაც უჭერდა, მაგრამ თან სადავო საკითხების ამოწურვას ცდილობდა.

მიუხედავად მხარდამჭერი ჯგუფის დიდი მონდომებისა, საავადმყოფოსთვის ერთჯერადი დახმარების მოპოვება ვერ მოხერხდა. გერმანიის სხვადასხვა უწყება მართალია, იაზრებდა კავკასიაში გერმანული საავადმყოფოს დიდ კულტურულ-პოლიტიკურ მნიშვნელობას, რასაც საქართველოსთან განსაკუთრებული ურთიერთობების გამოცდილებაც ემატებოდა, მაგრამ იმხანად სამედიცინო ინსტიტუტებს გერმანიაშიც არ ადგათ კარგი დღე და შესაბამისად, რაიმე რესურსის წარმართვა საზღვარგარეთ, რაც არ უნდა მნიშვნელოვანი ყოფილიყო ეს სტრატეგიულად, არ ჩაითვალა მიზანშეწონილად – ასეთი იყო ფინანსთა მინისტრის პასუხი საგარეო საქმეთა მინისტრის შუამდგომლობაზე.26

საინიციატივო ჯგუფს ერთჯერადი ფულადი დახმარების იმედი იმ ეტაპისთვის გადაეწურა, მაგრამ მაინც იყო საჭირო საავადმყოფოს წინაშე მდგარი პრობლემების ნაწილობრივ მოგვარება. სწორედ ამ პროცესში 1920 წლის შემოდგომიდან აქტიურად მონაწილეობს ექიმი რუდოლფ ფრიკე, რომელთანაც ალბერტ მერცვაილერს პირადი მიმოწერა ჰქონდა – საავადმყოფოს ბედ-იღბალზეც უზიარებდა შთაბეჭდილებებს და საქმეში ჩართვას სთხოვდა: „თქვენმა წერილმა ახალგაზრდობა შემმატა, თითქოს თავიდან დავიბადე, ფრთები შემესხა! ასე სწრაფად გერმანიდან პასუხი ჯერ არ მიმიღია. რამდენი დრო დაიკარგა! ახლა ჩვენი საქმე ხომ გაცილებით წინ იქნებოდა წასული. ეგებ ახლა მაინც არ გავჩერდეთ.“27 მერცვაილერი წლიური დახმარების სახით საავადმყოფოსთვის 150 000 მარკას ითხოვდა და თან დასძენდა, რომ ეს მოთხოვნა არც ისე მნიშვნელოვანი იყო დანარჩენებთან შედარებით: „თუ გამოვა, ხომ კარგი. აქ არაოფიციალურად მირჩიეს, რომ მეტის მოთხოვნა ჯობს“,28 ამიტომ ის ექიმ ფრიკეს მოქმედებას სთხოვდა, დარწმუნებული იმაში, რომ ფრიკე ამ საქმეებისთვის ნამდვილად შესაფერისი ადამიანი იყო. „ამჟამად გერმანიაში იმყოფება თეოდორ ჰუმელი, ჩვენი დიდი დამხმარე და გულშემატკივარი. მას ბრმად შეგიძლიათ ენდოთ, დიდებული ადამიანია“ – წერდა მერცვაილერი.

ექიმი ფრიკეს ამოცანა გერმანიაში საავადმყოფოს საჭიროებებთან დაკავშირებული რიგი საკითხების მოგვარება და შემდეგ, ექიმის რანგში საქართველოში გამგზავრება იყო. ის მართლაც ენერგიულად შეუდგა საქმეს – სწერდა სამინისტროს, ხვდებოდა სხვადასხვა სახელმწიფო მოხელეს, ცდილობდა შეეგროვებინა სამედიცინო წიგნები და მედიკამენტები საქართველოში გასაგზავნად. გერმანიის საგარეო საქმეთა სამინისტროსგან ზურგგამაგრებულმა, კერძო მეწარმეებთან დაიწყო მოლაპარაკებები და ოცდაათამდე სამედიცინო თუ ქიმიურ საწარმოს, ასევე შესაბამის გამომცემლობებში ოფიციალური მიმართვა დაგზავნა – თბილისის გერმანული საავადმყოფოსთვის წამლების, ინვენტარის და სამედიცინო ლიტერატურის გადაცემის თხოვნით. მიმართვაში ხაზგასმული იყო საავადმყოფოს როლი რეგიონში გერმანული საქმის განმტკიცებისთვის და ამ პროცესში კერძო ფირმების თუ სხვა სახალხო ჯგუფების მონაწილეობის მნიშვნელობა. ტვირთის თბილისამდე გადაზიდვას მთლიანად თავის თავზე იღებდა სატრანსპორტო კომპანია „Deutsche Levant Linie“. ადრესატების უმრავლე-სობა თხოვნას გამოეხმაურა და მედიკამენტებითა და ქიმიური პრეპარატებით საავადმყოფოს დახმარების სურვილი გამოთქვა. ისინი ძირითადად საკუთარი წარმოების პროდუქტს სწირავდნენ საერთო საქმეს. მიმართვას გერმანული გამომცემლობების ნაწილიც გამოეხმაურა და საავადმყოფოსთვის სამედიცინო წიგნები, ჟურნალები თუ ნაშრომები გამოყო.29 ასე შეგროვდა საჭირო მასალის ნაწილი. ტვირთი, რომლის ღირებულებაც დაახლოებით 150 000 მარკას შეადგენდა, საქართველოში გამოიგზავნა და 1921 წელს უკვე მისი უფასო განბაჟების საკითხი დადგა დღის წესრიგში.30

PA AA R 66450 / ერთ-ერთი ქარხნის პასუხი თბილისის გერმანული საავადმყოფოსათვის მასალის გადაცემის შესახებ.

წამლებისა და ლიტერატურის შეგროვებასთან დაკავშირებული საქმეების მოგვარების შემდეგ ექიმი ფრიკე, ბერძენ მეუღლესთან ერთად, საქართველოში უნდა გამგზავრებულიყო. ეს საქმე საჩქარო იყო, რადგან საქმეებით უზომოდ გადატვირთულ მერცვაილერს ჯანმრთელობა უკვე შერყეული ჰქონდა, თუმცა პროცესი ჭიანურდებოდა. 1921 წლის საბჭოთა რუსეთის მიერ საქართველოს ოკუპაციამ კი ვითარება მთლიანად შეცვალა და ექიმი ფრიკეს საქართველოში ჩამოსვლა ისევ გაურკვეველი დროით გადაავადა. მალევე გაჩნდა შიშები საქართველოში სიტუაციის არც თუ ისე სახარბიელო მიმართულებით ცვლილების შესახებ – უცნობი იყო როგორ განვითარდებოდა მოვლენები ბოლშევიკური მმართველობის პირობებში და რა ბედი ელოდა გერმანულ დაწესებულებებს? საავადმყოფოს დამხმარე ჯგუფი თავს ჰელენენდორფის მაგალითით იწყნარებდა, სადაც მიუხედავად 1920 წელს აზერბაიჯანის ოკუპაციისა, იქაური გერმანული გიმნაზია მუშაობას ისევ გერმანულ ენაზე განაგრძობდა.31

იმის გამო, რომ საავადმყოფოსათვის საჭირო თანხების მოძიების კამპანია უშედეგოდ დასრულდა, იდეის მხარდამჭერებმა სამეურვეო საბჭო ჩამოაყალიბეს, რათა სამომავლოდ ორგანიზაციულ-სამართლებრივად უფრო გამართულად შესძლებოდათ მოქმედება. საავადმყოფოსთვის საჭირო თანხების მობილიზების გამარტივებისათვის საბჭომ „თბილისის გერმანული საავადმყოფოს ფონდის“ დაფუძნება გადაწყვიტა. სამეურვეო საბჭო სხვადასხვა სამინისტროების წარმომადგენლებისაგან, ექიმებისა და საქართველოსთან მჭიდრო საზოგადოებრივ-კულტურული კავშირებით დაინტერესებული სხვა პირებისაგან – საგარეო საქმეთა სამინისტრო, შინაგან საქმეთა სამინისტრო, პრუსიის მეცნიერების, ხელოვნებისა და სახალხო განათლების სამინისტრო, ავტორიტეტის მქონე ექიმები და სხვ. – შედგებოდა.32 სწორედ სამეურვეო საბჭო იქნებოდა ფონდის მმართველი ორგანო.33 ფონდის იურიდიული მისამართი ბერლინში იყო.

საბჭოს და, შესაბამისად, სამომავლო ფონდის მიზანი თბილისის გერმანული საავადმყოფოს გაძლიერება და მის ბაზაზე სამედიცინო სკოლის განვითარება გახლდათ. ეს მიზანი ჯერ კიდევ 1919 წელს დაისახა ალბერტ მერცვაილერმა.34 თუმცა, საქართველოში პოლიტიკური ვითარების ცვლილებების კვალდაკვალ, მიზანი გაფართოვდა, საქართველოს ფარგლებს გასცდა და გერმანული სამედიცინო სფეროს მთელ ახლო აღმოსავლეთში განვითარება მოიცვა. იქ, სადაც კარი იკეტებოდა ვაჭრებისთვის, მეწარმეებისათვის და დიპლომატებისთვის, ღია რჩებოდა ექიმებისთვის და ამ გარემოების გამოყენება „ნახევრად-კულტურულ“ ქვეყნებში გერმანულ საქმეს კარგად წაადგებოდა: ადამიანების ფიზიკურად დახმარება და მათი ტანჯვის შემსუბუქება საპასუხოდ კეთილგანწყობასა და მეგობრულ დამო-კიდებულებას მოიტანდა – ფიქრობდნენ ფონდის დაფუძნების იდეის მომხრეები 1921 წელს.35

მართლაც, საბჭოთა ოკუპაციამ პრობლემები ყველა სფეროში შექმნა: საავადმყოფოს მესვეურებისათვის მომავალი ისევ ბურუსში გაეხვა.36 ულრიხ რაუშერმა37 თბილისი დროებით დატოვა, ხოლო თბილისში დარჩენილი დროებითი საქმეთა მმართველი, ერნსტ ფონ დრიუფელი გარკვეული ხნით დააკავეს კიდეც.38

1921 წლის 19 მარტს გამართულ სამეურვეო საბჭოს სხდომაზე განიხილეს საქართველოში არსებული პოლიტიკური ვითარება, ახალი დღის წესრიგი და ერთხმად გადაწყვიტეს, რომ ამ ქვეყანაში საბჭოთა რუსული ოკუპაციის მიუხედავად, მაინც ღირდა საქმიანობის გაგრძელება და საგარეო კულტურის პოლიტიკის განხორციელება.39 ფონდის მიზნების გაფართოების კვალდაკვალ, შეიცვალა სტრატეგია და საზღვარგარეთ მოქმედი გერმანული სამედიცინო დაწესებულებების მხარდაჭერა გადაწყდა. შესაბამისად შეიცვალა ფონდის სახელწოდებაც და მას ეწოდა „თეოდორ ბილროთის40 ფონდი საზღვარგარეთ გერმანული სამკურნალო სფეროსათვის“. მას შემდეგ სწორედ ბილროთის ფონდი ზრუნავდა თბილისის გერმანულ საავადმყოფოზე, თავისივე დაფუძნებული შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოება „ქირონის“ მეშვეობითა, რომელიც შესყიდვებზე და მომარაგებაზე იყო პასუხისმგებელი, და გერმანულ წითელ ჯვართან თანამშრომლობით. ფონდის მმართველობას, მის სტრუქტურასა და ფინანსებს, ასევე, თბილისის გერმანული საავადმყოფოს ვალებსა და დაფინანსების სქემებს, რაც საკმაოდ რთული საკითხები გახლდათ, აქ არ შევეხებით. რუდოლფ ფრიკე ბილროთის ფონდის აღმასრულებლად, საქმეთა მმართველად დაინიშნა და შესაბამისად, მისი საქართველოში წამოსვლა დღის წესრიგიდან მოიხსნა. ალბერტ მერცვაილერს ისევ მარტოს უწევდა მძიმე დატვირთვასთან გამკლავება.

რამდენადაც საავადმყოფოში თითქმის სრულად იყო ამოწურული წამლების მარაგი, ალბერტ მერცვაილერმა დახმარებისათვის მიმართა გერმანიის წითელ ჯვარს, რომელმაც ის 1921 წლის ოქტომბერში საქართველოში თავის წარმომადგენლად აირჩია და საავადმყოფოზე მზრუნველობაც დაიწყო მასალის, ინსტრუმენტებისა და მედიკამენტების კუთხით. წითელ ჯვარ თან თანამშრომლობა წლების მანძილზე გაგრძელდა და თბილისის გერმანული საავადმყოფო გერმანელების ან წითელი ჯვრის საავადმყოფოს სახელით იყო ცნობილი.41

გერმანული ჰოსპიტლის ბლანი. 1920-იანი წლები. საქართელოს შსს აკადემიის არქივი, პირველი განყოფილება (ყოფილი საქართველოს სსრ სახელმწიფო უშიშროების კომიტეტის არქივი)

1921 წელს შექმნილი ბილროთის ფონდის ერთ-ერთი პირველი წამოწყება საავადმყოფოსათვის ახალი შენობის შეძენა იყო. ეს პროცესი მთელი რიგი გაუგებრობების და წარუმატებლობების ფონზე წარიმართა.

თბილისის გერმანული საავადმყოფო თავის უზადო სახელს, პირველ რიგში, იმ მომსახურებას უმადლოდა, რომელსაც აქ პაციენტები პროფესიონალი ექიმებისაგან იღებდნენ. სანაპიროს ქუჩა, მართალია, ცენტრალურ და მოსახერხებელ ადგილად მიიჩნეოდა, მაგრამ საავადმყოფოს შენობები სამედიცინო დაწესებულების სტანდარტებს ვეღარ აკმაყოფილებდა და გადაუდებელ შეკეთებას საჭიროებდა; გარდა შეკეთებისა, არსებული ოთახები მაინც არ იყო საკმარისი. ექიმი მერცვაილერი განსაკუთრებით სწორედ იმაზე წუხდა, რომ საჭიროების შემთხვევაში მძიმე პაციენტების იზოლირება შეუძლებელი იყო. ამ პირობებში მუშაობის გაგრძელება ადრე თუ გვიან უარყოფითად აისახებოდა საავადმყოფოს სახელზეც. მაღალი მიმართვიანობა საავადმყოფოს დამოუკიდებელი შემოსავლის წყარო და, შესაბამისად, მისი არსებობის წინაპირობა გახლდათ. ამიტომ დაწესებულებას, გარდა კარგი ექიმებისა, სათანადო შენობაც უნდა ჰქონოდა. დამატებით პრობლემას ქმნიდა ერთ ეზოში მყოფ რამდენიმე შენობაში განაწილებული საქმიანობა, რაც ასევე ართულებდა შრომას და მეტ პერსონალს მოითხოვდა. რამდენადაც ფართობის სიმცირის პრობლემას მხოლოდ არსებული შენობების რემონტი (რაც, თავის მხრივ, ასევე ძვირი ჯდებოდა) ვერ აგვარებდა, საავადმყოფოს ადმინისტრაციაში გაჩნდა იდეა ისეთი ახალი შენობის შეძენისა, რომელიც დაწესებულების შორსმიმავალ გეგმებსა და სამედიცინო სტანდარტებს შეესაბამებოდა.

მერცვაილერს მიაჩნდა, რომ ამ შორსმიმავალი გეგმებისთვის მზადება სწორედ ახლა უნდა დაწყებულიყო, რადგან რუსეთი რეგიონში პოზიციებს იმყარებდა და თუკი გერმანიას კავკასიასთან მიმართებით კვლავაც ჰქონდა პოლიტიკური ინტერესები, მაშინ საჭირო იყო გარკვეული ნაბიჯების გადადგმა და ერთ-ერთი – სწორედ საავადმყოფოს მდგომარეობის გაუმჯობესება იქნებოდა.42 მერცვაილერის მსჯელობები საქართველოში გერმანული კულტურის პოლიტიკის გატარებისა და როლის შესახებ ხშირად საკმაოდ იმპერიალისტური აქცენტებით იყო გაჟღენთილი. მაშინდელი გერმანია ამ მიდგომებს სრულად იზიარებდა და კავკასიაში საკუთარი გავლენის შენარჩუნებას ცდილობდა. საქმის მასალებიდან აშკარად ჩანს, რომ მიუხედავად საქართველოს მიმართ არსებული ზოგადი სიმპათიისა და გულშემატკივრობისა, საინიციატივო ჯგუფის პირველადი ამოცანა რეგიონში „გერმანული საქმის“ კეთება იყო და ამ საქმის კეთილად დასაგვირგვინებლად ითანამშრომლებდნენ საბჭოთა ხელისუფლებასთანაც, რომელიც ნელ-ნელა უფრო და უფრო მეტად იკიდებდა ფეხს ქვეყანაში და, შესაძლოა, ერთგვარ კონკურენტსაც წარმოადგენდა რეგიონში გავლენის სფეროების მონიშვნის თვალსაზრისით.

1921 წლის მიწურულს ბილროთის ფონდმა გერმანიის საგარეო საქმეთა სამინისტროს თბილისში ახალი შენობის შეძენის წინადადებით მიმართა. ფინანსურად ეს ოპერაცია ბულგარეთში დაგეგმილი არშემდგარი სამედიცინო პროექტის თანხით უნდა განხორციელებულიყო. შენობაში, რომელიც ალბერტ მერცვაილერს უკვე შეთვალიერებული ჰქონდა, გერმანული საავადმყოფო გაფართოებული მიზნებით გადავიდოდა. განიხილებოდა შუა აღმოსავლეთის მასშტაბით მოქმედი სამედიცინო სკოლის იდეაც, რაც, თავის მხრივ, ხელს შეუწყობდა საავადმყოფოს ისეთ სოლიდურ დაწესებულებად ჩამოყალიბებას, როგორიც გერმანული კულტურის პოლიტიკისთვის იქნებოდა შესაფერისი.43 შენობის შესაძენად იმხანად ხელსაყრელი მომენტი იდგა ფასების მხრივაც.

1922 წლის 20 იანვარს ბილროთის ფონდის სამეურვეო საბჭომ თბილისში შენობის ყიდვა გადაწყვიტა.44 შესყიდვის საქმეში სხვადასხვა პირი იყო ჩართული, წარმოებდა მოლაპარაკება თანხის სესხებასთან და უძრავი ქონების ყიდვასთან დაკავშირებულ სხვა საკითხებზე. მოლაპარაკებებში ჩართულები იყვნენ საავადმყოფო, საელჩო, ბილროთის ფონდი, გამყიდველი და ასევე, კიდევ ერთი გერმანული კერძო ფირმის წარმომადგენლები, რომელთაც ადგილზე ნაღდი ფულის გადახდა უნდა უზრუნველეყოთ, რასაც მოგვიანებით ფონდი აუნაზღაურებდათ.

ამდენი მზადების შემდეგ, ის იყო, საქმე საავადმყოფოს სასარგებლოდ, ანუ ახალი შენობის შეძენით უნდა დაგვირგვინებულიყო, რომ 1922 წლის მარტში 43 წლის ალბერტ მერცვაილერი მოულოდნელად გარდაიცვალა მუცლის ტიფით.

ამავე პერიოდში, კერძოდ, 1922 წლის გაზაფხულზე, თბილისში ორი გერმანელი ექიმი, სიმსი45 და მანი46 ჩამოვიდა, რათა აქ, 1918 წლიდან დარჩენილი ალბერტ მერცვაილერისათვის ჯაფა შეემსუბუქებინა და საავადმყოფოს შემდგომ განვითარებაზე მასთან ერთად ეზრუნა. ახალჩამოსულებს მოულოდნელი ამბავი დაატყდათ თავს, რომელსაც თბილისში მცხოვრები გერმანული თემი შეეძრა.

ალბერტ მერცვაილერი – საავადმყოფოს სული და გული, მისი მთავარი მამოძრავებელი ძალა, გულისხმიერი პრაქტიკოსი ექიმი, თბილისის გერმანული გიმნაზიის ჰიგიენის პედაგოგი, ქართულ-გერმანული კულტურული ცხოვრების აქტიური წევრი, საუკეთესო წლებში გამოეცალა საზოგადოებას და ოჯახს. მას წლინახევრის ვაჟიშვილი დარჩა.

ექიმი დიდი პატივით დაკრძალეს თბილისის ლუთერანულ სასაფლაოზე. გერმანიის დროშის ფერებში გადაწყვეტილი მისი კუბო სახლიდან სასაფლაომდე ხელით ატარეს ოჯახის წევრებმა და მეგობრებმა. ცერემონიას უამრავი ადამიანი მიჰყვებოდა – გერმანელებიც და ქართველებიც. ასე გამოხატეს მონაწილეებმა პატივისცემა ამ განსაკუთრებული და ყველასათვის საყვარელი, ქალაქში საუკეთესო სახელის მქონე ადამიანისადმი. საფლავთან არაერთი გულითადი გამოსამშვიდობებელი სიტყვა წარმოითქვა. დამსწრეთა შორის იყვნენ საქართველოში მცხოვრები გერმანელი საზოგადო მოღვაწეები, კულტურულ-საგანმანათლებლო დაწესებულებებისა და საელჩოს წარმომადგენლები. სამგლოვიარო სიმღერა შეასრულა თბილისის გერმანული გიმნაზიის მოსწავლეთა გუნდმა. დოქტორი მერცვაილერი ხომ მათი ჰიგიენის მასწავლებელი იყო. გვირგვინებმა მიდამო სულ დაფარა. მათ შორის განსაკუთრებით გამოირჩეოდა საქართველოში გერმანიის საკონსულოს მიერ მირთმეული ჯვარი, რომელიც შავი, წითელი და ოქროსფერი განიერი ლენტებით იყო მორთული.47

ალბერტ მერცვაილერის გარდაცვალება დიდი დარტყმა და დანაკლისი იყო არა მხოლოდ გერმანული საავადმყოფოსათვის, არამედ მთლიანად თბილისის გერმანული თემისა და საქართველოში გერმანული საქმის გულშემატკივრებისათვის. გერმანულ საზოგადოებრივ-კულტურულ ცხოვრებასა და ინიციატივებს მნიშვნელოვანი მხარდამჭერი და აქტიური წევრი გამოაკლდა. არტურ ლაისტი ნეკროლოგში წერდა: „ძლიერი, ახალგაზრდა, საღი გერმანული მუხა დაეცა.“48 მისივე დახასიათებით – ეს იყო დაუღალავად მშრომელი, ყველას შემწე და დამხმარე, თავისი ცოდნისა და ნიჭიერების გულუხვად გამცემი, გულღია და ხალისიანი ადამიანი, რომელიც ვერაგმა დაავადებამ იმსხვერპლა. ახლა კი ყველა, ვინც მას იცნობდა, ვისაც ოდესმე მისი დახმარება დასჭირვებია, მისი გულითადი სიტყვა მოუსმენია, ისინიც კი, ვინც ექიმს პირადად არ იცნობდა, მაგრამ მისი სახელი და ქება ხშირად სმენოდა, გერმანელები და არაგერმანელები – დასტიროდნენ და ემშვიდობებოდნენ მას – „რადგან ასეთ დანაკარგებს ეროვნება არა აქვს, რადგან საექიმო ხელოვნება, ქველმოქმედება, მოყვასის სიყვარული და არც ასეთი დანაკარგები ეთნიკურ საზღვრებს არა სცნობს ... დაეცა მუხა, მაგრამ მისი სახელი მუდამ დარჩება! დარჩება მისი საქმეები, რომლებშიც ამდენი სიყვარული, თავგანწირვა და უანგარობა ჩააქსოვა განსვენებულმა მთავარმა ექიმმა. ასევე, უნდა იარსებოს საავადმყოფომ – ისე, როგორც იგი ხედავდა მას: გერმანული ყაიდის სამაგალითო და საჩვენებელი საავადმყოფო! სწორედ მერცვაილერი იყო ამ საავადმყოფოს იდეის განმახორციელებელი და განუზომელია მისი წვლილი საქართველოში გერმანული სამედიცინო-სამკურნალო სფეროს ესოდენ მაღალი სტანდარტით წარდგენაში.“49 ამიტომ – მიიჩნევდა არტურ ლაისტი – საავადმყოფოს დამსახურებულად უნდა ეწოდოს დოქტორ მერცვაილერის სახელი. ეს იქნებოდა მისი დაუღალავი შრომის დაფასება და ხსოვნის უკვდავყოფა.

მერცვაილერის გარდაცვალებამ დღის წესრიგში დააყენა საავადმყოფოს შემდგომ საქმიანობასთან დაკავშირებული ადმინისტრაციული და სხვა, სრულიად პრაგმატული საკითხებიც. არტურ ლაისტი საავადმყოფოს ყოფნა-არყოფნის თაობაზე საკუთარ მოსაზრებებს გაზეთი „Kaukasische Post“-ის ფურცლებზე აქვეყნებდა: „ბევრს აღელვებს ახლა გერმანული საავადმყოფოს ყოფნა-არყოფნის საკითხი. იმედი გვაქვს, საქმის ერთგული ადამიანები არ დაგვაღალატებენ [...]. ჩვენ დავკარგეთ საავადმყოფოს მთავარი საყრდენი, ამიტომ ახლა ჩვენი ვალია, ბერლინს მოვთხოვოთ, სხვა ექიმებთან ერთად აქ ექიმი ბირკმანიც მოავლინოს, რადგან ის აქაურ გარემოს უკვე იცნობს და არაერთი მეგობარიც ჰყავს, მათ შორის – არაგერმანელთა წრეებშიც. გარდა ამისა, ის მცოდნე, გამრჯე ექიმი და გერმანული საქმის ერთგული მხარდამჭერია. მისი საავადმყოფოში დაბრუნება ჩვენი უპირველესი ამოცანა უნდა იყოს.“50

გაზეთის რედაქცია, პრინციპში, იზიარებდა არტურ ლაისტის მოსაზრებებს, უერთდებოდა მის ზრუნვას საავადმყოფოზე და მიიჩნევდა, რომ საავადმყოფოს მომავლის დაგეგმვაში მერცვაილერის ხედვები უნდა ასახულიყო. ასევე გასათვალისწინებელი იყო, მერცვაილერის ოჯახის, მისი მემკვიდრეების შესაძლო ქონებრივი ინტერესებიც, ამიტომ მათი ჩართვა მიმდინარე დისკუსიებში მნიშვნელოვანი იყო. და ბოლოს, რედაქცია კიდევ ერთი წინადადებით გამოდიოდა: თუკი თავად დაინტერესებული პირი, ანუ მერცვაილერის ქვრივი არ იტყოდა უარს, ეგებ უპრიანი ყოფილიყო, ის ჩასდგომოდა სათავეში საავადმყოფოს პატრონობას? განა ის – ირმა როზენბაუმ-მერცვაილერი, თავად ექთანი – არ იყო განსვენებულთან ყველაზე მეტად დაახლოებული პირი, რომელმაც მისი ხედვებიც და გეგმებიც კარგად იცოდა? განა ის არ ედგა წლების მანძილზე მხარში ქმარს და მასთან ერთად არ ეწეოდა საავადმყოფოს მოვლის ტვირთს? მსგავსი გადაწყვეტილება, ცხადია, ბილროთის ფონდის მიერ შემოთავაზებულ კომიტეტთან და საავადმყოფოს პერსონალთან შეთანხმებით უნდა მიღებულიყო. ეგებ სწორედ ქალბატონ მერცვაილერს შეეძლო განსვენებული მთავარი ექიმის გეზის შენარჩუნება და მისი იდეების განხორციელება? თან ამით მას შეუნარჩუნდებოდა შემოსავალი და მერცვაილერის ოჯახი, მისი მცირეწლოვანი ვაჟიც, ულუკმაპუროდ არ დარჩებოდა. ასევე, ეს საქმიანობა მას მცირე შვებას მაინც მოჰგვრიდა ამ დიდი განსაცდელის ჟამს.51

ჩვენთვის უცნობია მერცვაილერის ქვრივის პოზიცია ამ საკითხზე. საქმის მასალებიდან ჩანს, რომ გარკვეული ხნის შემდეგ მან შვილთან ერთად საქართველო დატოვა და საცხოვრებლად ქმრის ოჯახთან გადავიდა ფრაიბურგში. ბილროთის ფონდს კი საავადმყოფოსთან დაკავშირებით თავისი, ემოციებისაგან დაცლილი და საქმიანი ხედვა ჰქონდა – საავადმყოფოზე ზრუნვა 1922 წელს თბილისში წარმოგზავნილ ექიმებს დაევალათ.52

ეს ექიმები იყვნენ მედიცინის დოქტორი თეოდორ მანი (Theodor Mann) და მედიცინის დოქტორი გეორგ სიმსი (Georg Siems), რომელიც შემდეგ საავადმყოფოს მთავარი ექიმი და საქმეთა მმართველიც გახდა. თეოდორ მანი გეორგ სიმსზე ოდნავ ადრე ჩამოვიდა თბილისში და სიტუაციაში ცოტა უკეთ გარკვევა მოასწრო.53

საავადმყოფოსთვის ახალი შენობის შეძენის წინა ხელშეკრულება სახლის მესაკუთრესთან ჯერ კიდევ მერცვაილერს ჰქონდა დადებული. ხელშეკრულებაში გაწერილი იყო თანხის გადახდის გრაფიკი. რამდენადაც იმხანად ნაღდი ანგარიშსწორება ვერ ხერხდებოდა ადგილზე ფულის არ არსებობის გამო, დახმარების სურვილი გამოთქვა შპს-ს „კავკასიის საქონლის გაცვლა“ ერთ-ერთმა თანამფლობელმა ბატონმა დასელმა.54 სახლის მესაკუთრე ხელშეკრულებაში გაწერილი ვადების დაცვას და თანხის ეტაპობრივ გადახდას ითხოვდა, რაც დროულად ვერ მოხერხდა და თანხას საჯარიმო პროცენტები დაერიცხა. იმისათვის, რომ ხელშეკრულება არ შეწყვეტილიყო, ყველასაგან მოულოდნელად, და ბილროთის ფონდთან დამატებითი კოორდინაციის გარეშე, დასელმა საავადმყოფოსთვის შენობა შეიძინა და ახლა თანხის ანაზღაურებას ითხოვდა.55 ამ პროცესთან დაკავშირებულ ფინანსურ დეტალებსა და გარიგებებს ამჯერად არ შევეხებით, თუმცა ერთი რამ ცხადია – სახლი იმაზე გაცილებით ძვირად შეიძინეს, ვიდრე ეს შეთანხმებული და დაგეგმილი იყო. ამის გამო ბილროთის ფონდს დიდი ზარალი მიადგა, თუმცა შენობა ახლა მის სახელზე ირიცხებოდა. გაუთვალისწინებელი დანახარჯების გამო, ახლა ახალი შენობის მოწესრიგება და იქ გადასვლა ვეღარ მოხერხდებოდა, თუმცა ოთახების გაქირავებით ზარალის დაფარვის იმედი არსებობდა.56 ექიმი მანი, შენობის კვლავ გაყიდვის და თანხის უკან ამოღების ვარიანტსაც განიხილავდა, მითუმეტეს, რომ მსურველები უკვე იყვნენ.

შენობის შეძენასთან დაკავშირებული ამ ფინანსური პრობლემების ფონზე ექიმი მანი განსაკუთრებული სკეპტიკურობით და მეტიც – ცინიკურად უყურებდა თბილისის გერმანული თემის მსჯელობას საავადმყოფოს შემდგომ ბედთან დაკავშირებით. ის თავის შთაბეჭდილებებს რუდოლფ ფრიკეს უზიარებდა, თბილისის გერმანელებს ერთობ უცნაურ ხალხად მოიაზრებდა და არტურ ლაისტსაც აკრიტიკებდა საჯაროდ გამოთქმული მოსაზრებების გამო. ის თვლიდა, რომ არ იყო საჭირო ყველას „ჩაეყო ცხვირი“ საავადმყოფოს საქმეებში.57

ახალი შენობის სათანადოდ მომზადების და იქ გადასვლის შესაძლებლობას ვერც ექიმი სიმსი ხედავდა. მეტიც – მას მიაჩნდა, რომ საავადმყოფოს ახლანდელი დატვირთვით (რაც დიდი არ იყო) და მის წინაშე მდგარი (მათ შორის ფინანსური) გამოწვევების ფონზე ახალ შენობაში გადასვლის საჭიროება სულაც არ იდგა.58 მანიც და სიმსიც მიიჩნევდნენ, რომ ამ ეტაპზე არც ახალი ექიმების მოვლინება იყო აუცილებელი და, რომ სანაპიროს ქუჩაზე მდებარე საავადმყოფოში მუშაობის გაგრძელება თავისუფლად შეიძლებოდა. მართლაც, მერცვაილერის მიერ ასე ნანატრი შენობის გაყიდვა ბილროთის ფონდმა 1922 წლის მაისშივე გადაწყვიტა, რამდენადაც ვერც ოთახები გაქირავდა და შენობას არანაირი შემოსავალი არ მოჰქონდა. ასევე პრობლემას ქმნიდა, აქ ქირით მყოფი იმ სხვადასხვა დაწესებულებების გაშვება ან მათგან ქირის ამოღება, რომლებიც ფონდის მიერ სახლის შეძენამდე უკვე იყვნენ იქ განთავსებულები.59 შენობამ მოსალოდნელზე გაცილებით მეტი პრობლემები შექმნა.60 1922 წლის აპრილში დიდი სამომავლო იმედებით, თუმცა კი რიგი გაუგებრობების ფონზე ნაყიდი შენობა ჩერქეზოვის ქ. №70-ში (დღევანდელი დადიანის ქუჩა ნაძალადევში), იმავე წლის სექტემბერში ამიერკავკასიის რკინიგზის მთავარმა სამმართველომ იყიდა და მისი საფასური „ჩემოს“61 ჩეკებით გადაიხადა. გაყიდვის ოპერაციას ექიმი სიმსი ხელმძღვანელობდა და თანხის მცირედი ნაწილის საავად მყოფოსთვის დატოვებას ითხოვდა ბილროთის ფონდისგან; დანარჩენით სახლის შეძენისას დადებული ვალები უნდა გაესტუმრებინათ.62

მერცვაილერის სიკვდილის შემდეგ ბილროთის ფონდს იმ გარემოების გარკვევაც მოუხდა, თუ რა წილი ეკუთვნოდა მერცვაილერს საავადმყოფოში, რა თანხა ჰქონდა მას ჩადებული და, შესაბამისად, რა მოთხოვნა შეიძლებოდა ჰქონოდა მის ქვრივს, როგორც მემკვიდრეს.63 ეს უკანასკნელი საკითხი არაერთ უხერხულობას ქმნიდა და შეკითხვებსაც აჩენდა. მიმდინარეობდა მერცვაილერის მიერ გაწეული ზოგიერთი ხარჯების მიზნობრიობის რკვევა, ჩნდებოდა მთელი რიგი ეჭვები ცალკე – მერცვაილერის ოჯახის და ცალკე – საავადმყოფოს ახალი ადმინისტრაციის მხრიდან. ვითარება საკმაოდ ჩახლართული და უსიამოვნო გახლდათ.64 გაყიდვით შემოსული ფულით აქამდე წარმოშობილი ფინანსური ვალდებულებები კი დაიფარა, მაგრამ მაინც გაურკვეველი რჩებოდა 1921 წლის შემოდგომაზე, თავად მერცვაილერის მიერ მიღებული თანხების საკითხი.65 მერცვაილერს, ბილროთის ფონდსა და სხვა უწყებებს შორის წარმოშობილი ფინანსური ვალდებულებების გარკვევას კიდევ დიდი დრო დასჭირდა და ამ საკითხებზე დაწვრილებით აქ აღარ შევჩერდებით.

საავადმყოფო, ძველ მისამართზე, სანაპიროს ქუჩაზე დარჩა და იქ განაგრძო მუშაობა. ექიმ სიმსს თავისი იდეები და მმართველობის სტილი ჰქონდა. რამდენიმე ძველ თანამშრომელთან მან კონტრაქტი შეწყვიტა, სხვებს დატვირთვა დაუწუნა და მათი მეტად ჩართვა გადაწყვიტა საავადმყოფოს საქმეებში. თუკი საავადმყოფო ადრე საკუთარი თავის შენახვას ახერხებდა, ახლა ხარჯები გაზრდილი იყო კომუნალური გადასახადებისა და იმ ახალი რეგულაციების გამო, რომელთა საფუძველზეც კომუნალური გადასახადები მის დაწესებამდე არსებულ პერიოდსაც ეხებოდა. პაციენტებიც ადრე უფრო გადახდისუნარიანები იყვნენ, ახლა კი – როგორც ამას ბილროთის ფონდი აღწერდა ანგარიშებში – საყოველთაო გაღარიბების ფონზე, ამ მხრივაც გართულებული იყო ვითარება. თავის მხრივ, საავადმყოფო ვერც მომსახურების ღირებულებას გაზრდიდა, რადგან პაციენტების დაკარგვას გამოიწვევდა. დღის წესრიგში იდგა დარჩენილი პერსონალის შრომის ანაზღაურების გაზრდაც და საავადმყოფოს სათანადოდ აღჭურვაც. ექიმი სიმსი ფიქრობდა, რომ სხვა საავადმყოფოები გაცილებით სუფთა, მოწესრიგებული და კარგად აღჭურვილი იყო, მათ შორის რენტგენის აპარატებით და კვალიფიციური პერსონალით.66 ამ და სხვა უამრავი პრობლემის გათვალისწინებით სიმსი გერმანიას ისევ ფინანსურ დახმარებას სთხოვდა. 1922 წელს განვითარებული მოვლენების გამო საავადმყოფო ისეთ ხარჯებსა და პრობლემებში იყო გახვეული, რომ შესაბამისი პასუხისმგებელი პირები გერმანიაში შეკითხვას სვამდნენ, ღირდა თუ არა მისი შენარჩუნება? თუმცა ბილროთის ფონდი ფარ-ხმალს არ ყრიდა და საგარეო უწყებას საავადმყოფოს შენარჩუნების აუცილებლობაში არწმუნებდა.67 ახალი შენობის გაყიდვით ვითარება ცოტა განიმუხტა და ბილ-როთის ფონ დმა გადაწყვიტა თბილისის გერმანული საავადმყოფოს საუკეთესო ხარისხის რენტგენის აპარატით აღჭურვა. აპარატი სიმენსისა და ჰალკეს ფირმისა უნდა ყოფილიყო.68

1923 წელს დაიწყო გერმანიის წითელ ჯვართან მოლაპარაკებები საავადმყოფოს მათი „დაცვის“ ქვეშ აყვანის, ანუ შესაბამისი სიმბოლიკის დატანის თაობაზე, რაც ბილროთის ფონდის აზრით, დაწესებულების მუშაობას უფრო უსაფრთხოს გახდიდა და მის ქონებას „საბჭოელების მხრიდან დაყადაღებისაგან დაიცავდა“. მოლაპარაკებები ივნისში დადებითად დასრულდა და გერმანიის წითელმა ჯვარმა საავადმყოფო საკუთარი დაცვის ქვეშ აიყვანა. ისევე, როგორც ოდესღაც მერცვაილერი, ამჯერად მთავარი ექიმი სიმსი გერმანიის წითელი ჯვრის ოფიციალურ წარმომადგენლად დაინიშნა თბილისში.69 თუმცა სამართლებრივი საკითხების მოგვარებამ დიდი დრო წაიღო, რადგან აღმოჩნდა, რომ საავადმყოფო ორგანიზაციულ-სამართლებრივი ფორმით არ არსებობდა და ამ მხრივ ერთგვარად ჰაერში იყო გამოკიდებული.70

საქართველოში გერმანიის კონსული ოტო ფონ ვეზენდონკი დადებითად აფასებდა საავადმყოფოს მუშაობას და სახელს, ექიმების თავდადებას და მიაჩნდა, რომ სურვილის არსებობის შემთხვევაში, შესაძლებელი იყო საავადმყოფოს გაფართოება არსებულ მისამართზე. მისი პრესტიჟის განმტკიცებისთვის კი კარგი იქნებოდა დერმატოლოგიური კაბინეტის დამატება და შესაბამისი სპეციალისტის გამოგზავნა თბილისში.71 1923 წელს კერძო ფონდების დახმარებით გერმანიაში შეგროვდა და გამოიგზავნა წამლები, რენტგენის აპარატი და დერმატოლოგიური კაბინეტის აღჭურვილობა. რენტგენის აპარატს თან ექიმი ბერნარდ დიონერი (Dr. Med. Bernhard Döhner) ჩამოჰყვა ოჯახთან (ცოლთან და ორ შვილთან) ერთად.

საავადმყოფოს ახლა მეტ-ნაკლებად მაღალ დონეზე მოწყობილი ქირურგიულ-გინეკოლოგიური, თერაპიული, ინფექციური, ოფთალმოლოგიური განყოფილებები და ამბულატორია ჰქონდა, რასაც თანამედროვე რენტგენისა და დერმატოლოგიურ-ვენეროლოგიური დანადგარები დაემატა. ორივე კაბინეტის ტექნიკურ აწყობასა და გამართვაზე, თავად გერმანიიდან მოვლინებული ექიმები ზრუნავდნენ. ამ დანადგარების ჩამოტანა გერმანული წითელი ჯვრის დახმარებით განხორციელდა.

რენტგენის კაბინეტის აწყობა ძალიან მნიშვნელოვანი და ერთგვარი გარდამტეხი მომენტი გახდა საავადმყოფოს შემდეგი მუშაობისთვის. ასეთი თანამედროვე აპარატი, იმ დროისთვის კავკასიის სხვა არც ერთ საავადმყოფოს არ ჰქონდა. ექიმმა დიონერმაც საუკეთესოდ გამოავლინა თავი, როგორც რენტგენის ექიმმა და უსაზღვროდ განათლებულმა ტექნიკოსმა. მალე რენტგენის განყოფილების შემოსავალი იმდენად გაიზარდა, რომ საავადმყოფო თავის შენახვასაც კი ახერხებდა. დიდი დატვირთვის მიუხედავად, ექიმი დიონერი სამეცნიერო კვლევებსაც ატარებდა და 1924-1925 წლისათვის გერმანიაში მათ გამოქვეყნებასაც გეგმავდა.

ექიმი ბერნარდ დიონერი და თბილისის გერმანული საავადმყოფოს რენტგენის კაბნეტი. 1923 წ. ალფრედ ნავრათის ფოტო.

ასევე, სრული დატვირთვით მუშაობდა დერმატოლოგი ექიმი დიტრიხიც, რომელიც ყოველდღიურად 50-დან 100-მდე პაციენტს იღებდა. სახელი ჰქონდა გათქმული შინაგან სნეულებათა სპეციალისტს, ექიმ მანსაც. იგი მთავარი ექიმის დამხმარე გახლდათ ადმინისტრაციულ საკითხებში. თავისი ვიწრო პროფილური საქმიანობის გარდა, მან თბილისში გავრცელებული ამებიაზის (დიზენტერია) მკურნალობა აქამდე უცხო მეთოდების დანერგვით შეძლო, რასაც კარგი შედეგები მოჰყვა. საავადმყოფოში ამ პერიოდში ორი ბალტიისპირელი ექიმიც მუშაობდა: პედიატრი ქალი როლოვი (საავად მყოფოში ჯერ კიდევ მერცვაილერის დროიდან იყო72) და თვალის ექიმი ჰოფმანი. ისინი დაუღალავად მუშაობდნენ და საავადმყოფოს განვითარებაში დიდი წვლილი შეჰქონდათ მთელ გუნდთან ერთად.73 ახალი ტექნიკით აღჭურვილი და პროფესიონალი სამედიცინო გუნდით დაკომპლექტებული საავადმყოფო ახლა უკვე მტკიცედ იდგა ფეხზე. ექიმმა სიმ სმა მოახერხა საქართველოს სსრ ჯანდაცვის სახალხო კომისარიატთან ხელსაყრელი ხელშეკრულების გაფორმებაც, რომლის საფუძველზე საავადმყოფოს მეტ-ნაკლებად მშვიდი საქმიანობის გაგრძელება შეეძლო.

1923 წლის თბილისის გერმანულ საავადმყოფოზე ცნობები შემოგვინახა პირველმა გერმანელმა მოგზაურ-ფოტოგრამა საბჭოთა საქართველოში, ალფრედ ნავრათმა: „მე ვცხოვრობ გერმანულ საავადმყოფოში, სადაც დამხვდა და გულთბილად მიმიღო ოთხმა ახალგაზრდა გერმანელმა ექიმმა. ყველაფერი თან ძალიან მშობლიურია და თანაც უცხო! დასალევ წყალს ქალაქი მდინარე მტკვრიდან იღებს, რაც არც მთლად სუფთაა და ამიტომ მას პორტატიულ საველე აპარატში ფილტრავენ, რომელიც აქ გერმანელმა სამხედროებმა დატოვეს. სამზარეულოს ღუმელი ნავთით ხურდება. ამ ნაგებობის ეზოდან, რომელიც თავისი ფასადით მტკვარს ემიჯნება, მდინარის გაღმა მოჩანს მართლმადიდებლური კაპელების მოციმციმე ჯვრები. [...] თბილისში ყოფნისას, როცა უნივერსიტეტის რექტორს ვეწვიე, მაგიდაზე კიუსტნერის74 გინეკოლოგიური სახელმძღვანელოს თარგმანი იდო; ხოლო ბანკეტზე, რომელიც პროფესორმა ღამბაროვმა75, უნივერსიტეტის სხვა პროფესორების თანდასწრებით, გერმანული საავადმყოფოს ექიმთა და ჩემს პატივსაცემად მოაწყო, მან ისეთი ქებით და გულში ჩამწვდომი სიტყვებით მოიხსენია გერმანელთა საქვეყნოდ ცნობილი სასახელო საქმეები სხვადასხვა დარგში, რომ სხვებიც ააღელვა. ჩვენს ქვეყანაში აუცილებელი წესია, – თქვა მან, – სუფრაზე ამ ქვეყნიდან წასულების გახსენება. და მან პატივისცემით მოიხსენია მერცვაილერის სასახელო საქმეები. ვინ არის მერცვაილერი? გერმანიაში არავინ იცნობს ამ შესანიშნავი ადამიანის საქმეებს, მაშინ, როცა ვიღაც უმნიშვნელო, მესამეხარისხოვანი ტიპაჟების საქმეები კვირების განმავლობაში ყველას პირზე აკერია ხოლმე. [...] მერცვაილერი თავისი პროფესიის მსხვერპლი გახდა. მას სიცოცხლე მოუსწრაფა ეგრეთ წოდებულმა პარტახტიანმა ტიფმა. მის ადგილზე მოვიდა ახალგაზრდა ექიმი სიმსი, რომელმაც დიდი ენერგია და აქტიურობა გამოავლინა, რაც მისი ასაკის ადამიანისათვის საკმაოდ იშვიათი თვისებაა. სწორედ მაშინ, როდესაც მე იქ ვიყავი, ჩამოიტანეს რენტგენის ახალი აპარატი. ასევე, მოაწყვეს სამედიცინო სამკითხველო დარბაზი. აქ მკითხველს შეეძლო გასცნობოდა ყველა გერმანულ სამედიცინო ჟურნალს და გამოეყენებინა ისინი თავის მუშაობაში. ახალჩამოსულმა რენტგენოლოგმა დოქტორმა დიონერმა, ვიდრე უშუალოდ პრაქტიკულ საქმიანობას შეუდგებოდა, საინტერესო, ზოგადსაგანმანათლებლო ხასიათის მოხსენება წაიკითხა რენტგენის სხივების შესახებ, რამაც უამრავი მსმენელის ცხოველი ინტერესი გამოიწვია. ახალი აპარატი, ყველაზე უფრო სრულყოფილია მათ შორის, რაც კი საერთოდ გერმანიას უწარმოებია, ემსახურება თერაპიას და დიაგნოსტიკას და ადგილობრივი ექიმების განკარგულებაშია. არაერთი წელია, რაც თბილისის გერმანული საავადმყოფო ჯანმრთელობაშერყეულ პაციენტებს მკურნალობს. მძიმეა თავდადებული პროფესია ექიმისა, და რამდენადმე კიდევ უფრო მძიმეა ის აზიაში! ნუ დავივიწყებთ ჩვენს ძმებს, რომლებიც აქ წინა ხაზზე თავიანთ მოვალეობას ასრულებენ!“76

1920-1923 წლებში შექმნილი ფინანსური, ადამიანური და ინფრასტრუქტურული კრიზისი 1923 წლის ბოლოსთვის მეტ-ნაკლებად მოგვარდა და საავადმყოფომ შემდეგ წლებში სტაბილური მუშაობა განაგრძო. ექიმი სიმსი საავადმყოფოსთვის მერცვაილერზე არანაკლებ თავდადებული აღმოჩნდა. ის თავისი ბრძოლისუნარიანობით კარგად უმკლავდებოდა პერიოდულად წარმოქმნილ დაბრკოლებებს: იქნებოდა ეს საკანონმდებლო ცვლილებები, თუ საბჭოთა ხელისუფლების ცალსახად უარყოფითისაკენ შეცვლილი დამოკიდებულება გერმანული დაწესებულებებისადმი, რაც განსაკუთრებით თვალში საცემი გახდა 1924 წლის აჯანყების შემდეგ, თუმცა შევიწროების მაგალითები მანამდეც არსებობდა.

1926 წლის დასაწყისში ბილროთის ფონდი თბილისის საავადმყოფოში არსებული მდგომარეობით ისევ კმაყოფილი იყო. დერმატოლოგიური და რენტგენის კაბინეტების გახსნამ თავისი შედეგი გამოიღო და მეტი პაციენტი მოიზიდა, რაც შემოსავლებზე დადებითად აისახა. თუმცა, ამავე პერიოდში შეინიშნებოდა ისეთი ცვლილებებიც, რომლებიც კითხვის ნიშნის ქვეშ აყენებდა საავადმყოფოს მომავალს. თანდათან ნათელი ხდებოდა, რომ ხელისუფლება კერძო დაწესებულებების საქმეებშიც აპირებდა ჩარევას. პრობლემას ქმნიდა ის ახალი წესებიც, რომელთა მიხედვითაც კერძო საავადმყოფოს მართვის პრინციპები საბჭოთა მმართველობითი სისტემის შესაბამისი უნდა ყოფილიყო. თბილისსა და ფონდს შორის მიმოწერაში ჩნდება ეჭვები, რომ საბჭოთა კავშირის ტერიტორიაზე მოქმედი გერმანული სამედიცინო დაწესებულებების საქმიანობა უფრო და უფრო მეტად ექცეოდა რისკის ქვეშ. ხელისუფლებისათვის სულ უფრო მიუღებელი ხდებოდა საკუთარი შემოსავლების მქონე კერძო დაწესებულებები და საავადმყოფოს ხელმძღვანელობა თანდათანობით ექვემდებარებოდა საბჭოთა მმართველობასა და პროფკავშირებს, რომლებიც ახალი წესებისა და პრაქტიკის გატარებას ცდილობდნენ.77 გერმანელებს მიაჩნდათ, რომ საავადმყოფოს წარმატების ფორმულა სწორედ მისი კერძოობა იყო, რაც მის დამოუკიდებელ არსებობას განაპირობებდა. გერმანია ვერც საქართველოში და ვერც სადმე სხვაგან მოახერხებდა სრულად სუბსიდირებული დაწესებულების შენახვას, როგორც ეს საბჭოთა ხელისუფლებას სურდა. ასევე, ნელ-ნელა ცხადი ხდებოდა, რომ, მიუხედავად სიფრთხილის ზომებისა და საავადმყოფოში დასაქმებული პირების პოლიტიკისგან სრული დისტანცირებისა, არსებულ პოლიტიკურ და ეკონომიკურ პირობებში მაინც რთულდებოდა საავადმყოფოს უსაფრთხო, მშვიდი და განვითარებაზე ორიენტირებული მუშაობა. ამიტომ უკვე 1926 წლიდან დაისვა კითხვა, ღირდა თუ არა ამ ფორმით და ამ პირობებში კულტურული მუშაობის გაგრძელება რეგიონში? შემდეგ წლებში ეს ეჭვები მხოლოდ დადასტურდა.

1928 წლამდე თბილისის გერმანული საავადმყოფოს ტექნიკური აღჭურვილობა და მაღალკვალიფიციური სამედიცინო პერსონალი, რომელიც შვიდი სპეციალისტისაგან შედგებოდა, რეგიონში ერთ-ერთი საუკეთესო გახლდათ, რაც საავადმყოფოს ფაქტობრივად უკონკურენტოდ აქცევდა. სხვადასხვა დროს, ორი სხვადასხვა მთავარი ექიმის და ზოგადად, დაწესებულების გულშემატკივართა მთელი გუნდის ძალისხმევის შედეგი იყო ის, რომ 1918 წელს სამხედრო ლაზარეთად დაფუძნებულმა საავადმყოფომ 1928 წლამდე მიაღწია და ურთულეს ფინანსურ, ადამიანურ და პოლიტიკურ კრიზისებთან შეძლო გამკლავება. ახლა კი ვითარება მთლიანად შეცვლილი იყო. დაახლოებით 1926 წლიდან საბჭოთა უწყებებმა დაიწყეს საკუთარ დაქვემდებარებაში მყოფი საავადმყოფოების თანამედროვე აღჭურვა და კეთილმოწყობა ევროპული მაგალითებისა და სტანდარტების შესაბამისად. სამედიცინო სფეროში დაგეგმილი და განხორციელებული გაუმჯობესებების უდავო მაგალითი გახლდათ ახალგახსნილი ფიზიოთერაპიის ინსტიტუტი, რომელსაც წუნი არ დაედებოდა.78

400-საწოლიანი საქალაქო და კამოს სახელობის საავადმყოფოები რეაბილიტაციის გამო იმხანად დაკეტილი იყო და ეს გარემოება კარგად აისახებოდა გერმანული საავადმყოფოს დატვირთვაზე. მაგრამ როგორ გაუწევდა გერმანული საავადმყოფო მათ კონკურენციას გახსნის შემდეგ? მათ ფონზე დაწესებულების აღჭურვილობა მოძველებული იქნებოდა, რაც დააკნინებდა ამ დაწესებულების კულტურულ-პოლიტიკურ მნიშვნელობას და საერთოდ კითხვის ნიშნის ქვეშ დააყენებდა მის სამომავლო არ-სებობას. შემოსავლების ზოგად კლებას წლიური ფინანსური ანგარიშიც ადასტურებდა. მიმართვიანობისა და, შესაბამისად, შემოსავლების კლება რამდენიმე გარემოებას უკავშირდებოდა: განახლების საჭიროების მქონე შენობა; საბჭოთა კანონმდებლობით გამოწვეული ცვლილებები და გერმანიიდან საავადმყოფოსთვის საჭირო დახმარების გაჭიანურება. გარდა ამისა, საავადმყოფო ნელ-ნელა „უცხო სხეულად“ აღიქმებოდა, რის გამოც საბჭოთა მმართველობის მხრიდან დამატებითი გართულებების მოლოდინიც მაღალი იყო. ეს ეჭვები აზრს და საფუძველს მოკლებული არ იყო. უარყოფითი დამოკიდებულება ადგილობრივი ხელისუფლების მხრიდან გერმანელების მიმართ; ასევე, კერძო საკუთრებაში არსებული დაწესებულებების უფრო და უფრო ხშირი ჩამორთმევა-შევიწროება ამ მოსაზრებებს მხოლოდ განამტკიცებდა. წლების მანძილზე თავდაცვით პოზიციაში მყოფი და ისე მომუშავე საავადმყოფოს პერსონალიც უკვე გადაღლილი იყო.

რეალობის ადეკვატურად შეფასების შედეგად ბილროთის ფონდმა საავადმყოფოს ლიკვიდაციის გადაწყვეტილება მიიღო79 და ამისათვის საჭირო პროცედურულ-ბიუროკრატიული ნაბიჯების გადადგმასაც შეუდგა, რაც ქონების გაყიდვას და სხვა მნიშვნელოვანი საკითხების მოგვარებას ეხებოდა.

1929 წლის 17 დეკემბერს გაზეთმა „კომუნისტი“ ცნობა გამოაქვეყნა: „კვირას, 15 დეკემბერს, მოხდა საქართველოს წითელი ჯვრის (ყოფ. გერმანელთა) საავადმყოფოს საზეიმო გახსნა, რომელსაც დაესწრნენ პარტიულ, საბჭოთა, პროფესიონალურ და სხვადასხვა საზოგადოებრივი ორგანიზაციების წარმომადგენლები. საზეიმო სხდომა გახსნა ამხ. შამშე ლეჟავამ80, რომელმაც აღნიშნა, რომ ახალი საავადმყოფოს მთელი მუშაობა მოეწყობა საბჭოთა მედიცინის პრინციპების მიხედვით. დიდ მიღწევათ უნდა ჩაითვალოს, რომ საკუთარი ძალებით შევსძელით საავადმყოფოს მომუშავე აპარატის შევსება საუკეთესო სამეცნიერო ძალებით და დახელოვნებული ტეხნიკური პერსონალით. საავადმყოფოს შეძენა და რემონტი საქართველოს წითელ ჯვარს დაუჯდა 50.000 მან. საავადმყოფოში გაიხსნება 7 სხვა-დასხვა განყოფილება და პოლიკლინიკა ყველა სახის სამკურნალო კაბინეტებით. პელაგრით დაავადმყოფებულთათვის გამოყოფილია 10 საწოლი. ამხ. შამშე ლეჟავას წინადადებას საავადმყოფოსთვის ამხ. ს. ორჯონიკიძის სახელის მინიჭების შესახებ, დამსწრე საზოგადოება ხანგრძლივი ოვაციებით შეხვდა. [...] მისასალმებელი სიტყვების შემდეგ კრებამ მისალმების დეპეშები გაუგზავნა ამხ. სერგო ორჯონიკიძეს და წითელი ჯვრისა და წითელი ნახევარი მთვარის საკავშირო აღმასკომის თავმჯდომარეს ამხ. ა. ენუქიძეს. საზეიმო სხდომის დახურვის შემდეგ, სტუმრებმა დაათვალიერეს საავადმყოფო.“

ამგვარად, 1921 წლიდან ეტაპობრივად გაჩერდა და დაიხურა ის საზოგადოებრივი, საგანმანათლებლო და კულტურული ორგანიზაციები, რომლებიც 1918 წელს, ორი ქვეყნის თანამშრომლობის ფარგლებში, დიდი იმედებით იქმნებოდა. თბილისის გერმანული საავადმყოფო იმჟამინდელი ინიციატივათაგან უკანასკნელი იყო. გერმანელმა ექიმებმა თბილისი დატოვეს. ხოლო საქართველოში დარჩენილ გერმანულ თემს, ისევე, როგორც ზოგადად ქვეყნის მოსახლეობას, 1930-ანი წლებიდან იძულებითი კოლექტივიზაცია და შემდგომი რეპრესიები მთელი სიმძიმით შეეხო.

1933 წელს საბჭოთა ხელისუფლებამ ჯერ ევანგელურ-ლუთერანული ეკლესია დახურა, შემდეგ კი მისი ბოლო პასტორი, წმ. პეტრე-პავლეს სკოლის ხელმძღვანელი და თბილისის გერმანული გიმნაზიის ზედამხედველი, რიხარდ მაიერი დააპატიმრა და დახვრიტა გერმანული თემის სხვა თვალსაჩინო წარმომადგენლების მსგავსად.

1941 წელს სსრკ თავდაცვის სახელმწიფო კომიტეტის N744 დადგენი-ლების – „საქართველოს, აზერბაიჯანის და სომხეთის საბჭოთა რესპუბლიკებიდან გერმანელთა გასახლების შესახებ” – საფუძველზე, ორმოცი ათასზე მეტი გერმანელი შუა აზიაში გადაასახლეს.81 მათი უდიდესი ნაწილი აღარ დაბრუნებულა.

თუმცა 1990 წლიდან ქვეყანას ადრე საქართველოში მცხოვრები ან მომუშავე გერმანელთა არაერთი შთამომავალი ეწვია. მათ შორის იყო 1923 წელს თბილისში ჩამოსული გერმანელი რენტგენოლოგის, ბერნარდ დიონერის ვაჟიშვილი – ვალტერ დიონერი, რომელმაც ბავშვობის რამდენიმე წელი – 4-დან 9 წლამდე თბილისში გაატარა. 1928 წელს სამშობლოში დაბრუნების შემდეგ მას საქართველოში კიდევ ერთხელ მოხვედრის იმედი არ დაუკარგავს და ეს სურვილი 1999 წელს, 71 წლის შემდეგ აისრულა კიდეც. ჯერ კიდევ 1985 წელს მან გერმანიაში მცხოვრები ქართველი ემიგრანტი, მეორე მსოფლიო ომში გერმანელების ტყვეობაში ჩავარდნილი და შემდეგ იქ დარჩენილი ნიკოლოზ ჯანელიძე82 გაიცნო და მათ შორის მჭიდრო მეგობრობა ჩამოყალიბდა. ვალტერ დიონერი ნიკო ჯანელიძეზე წერდა: „ყოფილ სამხედრო ტყვეს თავისი ძვირფასი სამშობლო, მართალია, აღარ უნახავს, მაგრამ ის ძალას არ იშურებდა, რათა გერმანიის მოქალაქეებისთვის, რომელთა შორის მეგობრებიც მრავლად ჰყავდა, საქართველო გაეცნო.“83

ნიკოლოზ ჯანელიძემ გააცნო ერთმანეთს ვალტერ დიონერი და ჰამბურგში, 1990-იანი წლებიდან მცხოვრები ქართველი მუსიკოსი – მარიკა ლაფაური-ბურკი, რომლის დახმარებითაც ვალტერ დიონერმა საქართველოში მოგზაურობის შესახებ არაერთი მნიშვნელოვანი ინფორმაცია მიიღო და აქ ჩამოსულმა საინტერესო შეხვედრებიც გამართა. დიონერების ოჯახში დაცული თბილისის გერმანული საავადმყოფოს ფოტოები, 1928-1929 წლებში თბილისიდან თან წაღებული გერმანელი მხატვრის მიერ შესრულებული „დარიალის ხეობა“ და თავისი რამდენიმე ჩანაწერი მან მარიკა ლაფაურ-ბურკს გადასცა, ხოლო ბავშვობის მოგონებები და 1999 წელს საქართველოში მოგზაურობის „დაუვიწყარი შთაბეჭდილებები“ 2000 წელს გაზეთ „Kaukasische Post“-ის ფურცლებზე გამოაქვეყნა; იმ გაზეთის, რომლის ბეჭდვაც, 1922 წელს დაიხურა და უკვე 1994 წელს, საქართველოში მცხოვრებმა გერმანელებმა და გერმანულმა ორგანიზაციებმა გაანახლეს.84 გვიანი საბჭოთა პერიოდის და შემდეგ – დამოუკიდებელი საქართველოსა და გერმანიის კულტურული კავშირები, ადამიანები, რომლებიც ორ ქვეყანას შორის მჭიდრო თანამშრომლობას ცდილობდნენ, სამომავლოდ ასევე უნდა გახდეს შესწავლისა და პოპულარიზაციის საგანი.

შენიშვნები

1 გაზეთი „საქართველო“, № 93, 17.05.1918, გვ. 2.

2 Artur Leist – Dr. A. Merzweiler und sein deutsches Werk, in: Kaukasische Post, № 16, 20.04.1922, გვ. 2.

3 იქვე.

4 იქვე.

5 PA AA, R66450 – A. Merzweiler an Herrn Konsul Drüffel (z.Zt. in Tiflis). Anlage zum Schreiben von Herrn Drüffel an Auswärtiges Amt (AA). Tiflis, 07.06.1921.

6 PA AA, R66451 – Billroth-Stiftung für deutsche Heilkunde im Auslande, Oktober 1921.

7 PA AA, R66451 – Denkschrift, A. Merzweiler, 08.03.1922.

8 PA AA, R66451 – Denkschrift, A. Merzweiler, 08.03.1922.

9 იქვე.

10 PA AA, R66450 – A. Merzweiler an Herrn Konsul Drüffel (z.Zt. in Tiflis). Anlage zum Schreiben von Herrn Drüffel an AA. Tiflis, 07.06.1921.

11 Arthur Leist – Das deutsche Krankenhaus in Tiflis, in: Kaukasische Post, № 12, 29.03.1922, გვ. 3.

12 PA AA, R66451 – Billroth-Stiftung für deutsche Heilkunde im Auslande, Oktober 1921.

13 ამჟამინდელი უშანგი ჩხეიძის ქუჩა.

14 PA AA, R66451 – Billroth-Stiftung für deutsche Heilkunde im Auslande, Oktober 1921.

15 Arthur Leist – Dr. A. Merzweiler und sein deutsches Werk, in: Kaukasische Post, № 16, 20.04.1922, გვ. 2.

16 PA AA, R66451 – Denkschrift, A. Merzweiler, 08.03.1922.

17 PA AA, R66450 – A. Merzweiler an Herrn Konsul Drüffel (z.Zt. in Tiflis). Anlage zum Schreiben von Herrn Drüffel an AA. Tiflis, 07.06.1921.

18 იქვე.

19 PA AA, R66450 – Zentral-Vorstand des Verbandes der transkaukasischen Deutschen an AA. Tiflis, 03.05.1920.

20 PA AA, R66450 – Drüffel an AA. Tiflis, 07.06.1921.

21 PA AA, R66450 – AA an den Herrn Reichsminister. Berlin, 27.11.1920.

22 იქვე.

23 PA AA, R66450 – AA an den Herrn Reichsminister. Berlin, 27.11.1920.

24 PA AA, R66650 – Albert Merzweiler an die diplomatische Vertretung des Deutschen Reiches in Georgien, Herrn Dr. Ernst v. Drüffel, Tiflis, 11.11.1920. Liste 1: ლაპარაკი იყო მაგ., 19 საველე საწოლზე, 198 საბანზე, 70 პირსაწმენდზე, 1 ველოსიპედზე, 1 საკერავ მანქანაზე, 3 საკაცეზე, 2 ცხენზე, 2 ეტლზე, წყლის 1 დისტილატორზე და ხის 2 შენობაზე და სხვ.

25 PA AA, R66650 – Albert Merzweiler an die diplomatische Vertretung des Deutschen Reiches in Georgien, Herrn Dr. Ernst v. Druffel, Tiflis, 11.11.1920.

26 PA AA, R66450 – Der Reichsminister der Finanzen an AA. Berlin, 18.12.1920.

27 PA AA, R66450 – Privatbrief des Dr. Merzweiler an Dr. Fricke. Tiflis, 11.11.1920.

28 იქვე.

29 გამომცემლობების პასუხები დაცულია საქმეში: PA AA, R65400.

30 PA AA, R65400 – Berlin, 18.02.1921. Telegraph, Ref. Konsul Fabricius.

31 საბჭოთა ხელისუფლებამ ჰელენენდორფის გერმანული გიმნაზიისათვის მოგვიანებით მოიცალა და დახურა კიდეც.

32 PA AA, R66450 – Denkschrift. Berlin, April 1921.

33 PA AA, R66451 – Ref. L.S. Dr. Noebel an AA. Aufzeichnung. 09.03.1922.

34 PA AA, R66451 – Billroth-Stiftung für Deutsche Heilkunde im Auslande. Berlin, Oktober 1921.

35 იქვე.

36 PA AA, R66451 – Merzweiler an die deutsche Gesandschaft in Georgien, Tiflis 22.03.1921.

37 იხ. აქვე – ირაკლი ირემაძე, სოციალ-დემოკრატიული თანამშრომლობა საქართველოსა და გერმანიას შორის. გვ. 137.

38 PA AA, R66450 – Presseberichte 08.03.1921.

39 PA AA, R66450. Das Kuratorium des deutschen Krankenhauses in Tiflis. Rundschreiben. Berlin, 20.04.1921.

40 თეოდორ ბილროთი (Theodor Billroth) (1829-1894) – გერმანელი ქირურგი, რომლის სა-ხელსაც უკავშირდება არაერთი რთული ოპერაციის პირველად ჩატარება და ამ მხრივ სა-მედიცინო პრაქტიკის განვითარების ხელშეწყობა.

41 PA AA, R66451 – Abschrift. Das deutsche Krankenhaus Tiflis, seine bisherige Tätigkeit und Organisation.

42 PA AA, R66451 –A. Merzweiler, Denkschrift. Berlin, 08.03.1922.

43 PA AA, R66451 – Billroth-Stiftung an AA. 03.12.1921 და Billroth-Stiftung an das AA. 25.11.1921. 44 იქვე Billroth-Stiftung an AA. 06.02.1922.

45 მედიცინის დოქტორი გეორგ სიმსი (Georg Siems) – შტაბის ექიმი. დაბადებული 1888 წელს ლაიფციგში. სამედიცინო განათლება მიიღო ბერლინში და აქვე მუშაობდა საუნი-ვერსიტეტო კლინიკაში. შემდეგ მუშაობდა მაინცში, ხოლო მოგვიანებით 3 წელი ეკავა წამყვანი ექიმის პოზიცია სოფიაში, გერმანულ ქირურგიულ დაწესებულებაში. ომის დროს სიმსი მსახურობდა ბელგიასა და საფრანგეთში, ხოლო რევოლუციის შემდეგ ჯერ ლიტვაში და შემდეგ ბერლინში მუშაობდა ქირურგად. იგი მალე დაქვრივდა. 1921 წლიდან ბილროთის ფონდთან მიმდინარე მოლაპარაკებების შედეგად, ის თბილისის გერმანული საავადმყოფოს ქირურგად, ხოლო რევოლუციის შემდეგ ჯერ ლიტვაში და შემდეგ ბერლინში მუშაობდა ქირურგად. იგი მალე დაქვრივდა. 1921 წლიდან ბილროთის ფონდთან მიმდინარე მოლაპარაკებების შედეგად, ის თბილისის გერმანული საავადმყოფოს ქირურგად შეირჩა და მალე ამ საავადმყოფოს მთავრი მმართველი გახდა.

46 მედიცინის დოქტორი თეოდორ მანი (Theodor Mann) – დაბადებული 20.08.1887 კასელში, ფაბრიკის მეპატრონის ოჯახში. კასელის რეალური გიმნაზიის დასრულების შემდეგ ის სწავ-ლობდა მედიცინას ბერლინის, მიუნხენის, ფრაიბურგის უნივერსიტეტებში და სახელმწიფო გამოცდა 1911 წელს ჩააბარა. შემდეგ ის მუშაობდა ფრაიბურგის საუნივერსიტეტო კლინიკაში ასისტენტად და ასევე, სხვადასხვა საავადმყოფოებში. 1913 წელს ჰამბურგში საზღვაო ექიმი გახდა. ომის დროს საჯარისო ექიმი იყო გერმანიის დასავლეთის და აღმოსავლეთის ფრონტებზე, თუმცა, 1915 წ. რუსეთში ტყვედ ჩავარდა. ამის შემდეგ მას ტყვეთა სხვადასხვა ბანაკის ლაზარეთებში ექიმად მუშაობა მოუხდა. რუსეთში შეცვლილი პოლიტიკური ვი-თარების შედეგად (რევოლუცია, სამოქალაქო ომი) მან სამშობლოში დაბრუნება მხოლოდ 1920 წელს მოახერხა და ბერლინში სხვადასხვა კლინიკასა თუ სასწავლო-საკვალიფიკაციო ინსტიტუტში იმუშავა; შემდეგ ფრაიბურგში გადავიდა ექიმად და 1921 წელს ბილროთის ფონდის თანამშრომელი გახდა, რის გამოც მალევე მოუწია თბილისში, გერმანულ ჰოსპიტალში სამუშაოდ წამოსვლა.

47 Arthur Leist – Das deutsche Krankenhaus in Tiflis, in: Kaukasische Port, № 12, 29.03.1922, გვ. 3.

48 იქვე.

49 იქვე.

50 იქვე.

51 Arthur Leist – Das deutsche Krankenhaus in Tiflis, Nachschrift der redation in: Kaukasische Port, № 12, 29.03.1922, გვ. 3-4.

52 Die neuen Ärzte am Deutschen Krankenhause in Tiflis, in: Kaukasische Post, № 16, 20.04.1922, გვ. 4.

53 Arthur Leist – Dr. A. Merzweiler und sein deutsches Werk, in: Kaukasische Post, № 16, 20.04.1922, გვ. 2.

54 PA AA, R66451 – Billroth-Stifung an AA. 29.04.1922.

55 PA AA, R 66451 – Kaukasischer Warenaustausch G.m.b.H. an Billroth-Stiftung für Deutsche Heilkunde im Auslande. Berlin, 27.4.1922.

56 PA AA, R66451 – Dr. Mann an R. Fricke. Tifilis, 07.04.1922.

57 PA AA, R66451 – Dr. Mann an Dr. Fricke. Tiflis, 16.06.1922.

58 PA AA, R66451 – Dr. Siems an R. Fricke. Tiflis, 07.04.1922.

59 PA AA, R66451 – (Abschrift) Brief Dr. Mann, Tiflis, 16.06.1922, an Dr. Fricke.

60 PA AA, R66451 – Billroth- Stiftung an AA. Berlin, den 5. Juli, 1922.

61 „ჩემო“ – ჭიათურის მანგანუმის საექსპორტო საზოგადოება.

62 A AA, R66451. Deutsches Krankenhaus Tiflis №561. Bericht und Abrechnung über den Verkauf des Hauses Tscherkessowstr. 70. Tiflis, 12.09.1922.

63 PA AA, R66451 – Billroth-Stiftung an Herrn Legationssekräter Dr. Noebel. Berlin, 14.07.1922.

64 PA AA, R66451 – Abschrift eines Briefes Dr. Siems, Tiflis, 27.06.1922. Das Deutsche Krankenhaus, Tiflis.

65 PA AA, R66451 – Billroth-Stiftung an das AA IVa. Berlin, 06.10.1922.

66 PA AA, R66451 – Billroth- Stiftung an AA. Berlin, den 5. Juli, 1922.

67 PA AA, R66451 – Dr. Noebel zu VI A 1044. Aufzeichnung.

68 PA AA, R66451 – Billroth-Stiftung an das AA. Abteilung IVa. Berlin, 25.11.1922.

69 PA AA, R66451 – Deutsches Rotes Kreuz an AA. 14.06.1923.

70 PA AA, R66451 – Deutsches Generalkonsulat Tiflis an AA. 09.06.1923.

71 PA AA, R66451 – Deutsches Generalkonsulat. Otto v. Wesendonk an AA. Tiflis, den 14.01.1922. 72 A. Leist – Dr. A. Merzweiler und sein deutsches Werk, in: Kaukasische Post, № 16, 20.04.1922, გვ. 2.

73 PA AA, R66446 – Kurzer Überblick über die Tätigkeit der Billroth-Stiftung für das deutsche Heilkunde im Auslande für das Jahr 1924.

74 ოტო ერნსტ კიუსტნერი (Otto Ernst Küstner) (1849-1931) – გერმანელი გინეკოლოგი და ლექტორი.

75 სავარაუდოდ, იური ღამბაროვი (1850-1926) – იურისტი. 1917 წლიდან მონაწილეობდა თბი-ლისის პოლიტექნიკური ინსტიტუტის დაარსებაში. 1923 წელს იყო თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის მოწვეული პროფესორი იურიდიული მიმართულების გახსნის შემდეგ.

76 Alfred Nawrath, Im Reiche der Medea. Leipzig, F.U. Brockhaus, 1924. S. 162.

77 PA AA, R66446 – Protokoll der Kuratoriumssitzung der Billroth-Stiftung für deutsche Heilkunde im Auslande, am 26.01.1926 im Ministerum für Kunst, Wissenschaft und Volksbildung.

78 PA AA, R66450 – An das Auswärtge Amt Abt. IV. Betr. Deutsches Krankenhaus Tiflis. 06.07.1928.

79 იქვე.

80 შამშე ლეჟავა (1876-1937) – ექიმი, შოვში კურორტის დაფუძნების და განვითარების ერთ-ერთი თანამონაწილე და ინიციატორი. დახვრიტეს 1937 წელს.

81 დავით ჯიშკარიანი, გადასახლება დავიწყების უდაბნოში. ქართულ-გერმანული მეხსიერე-ბის არქივი, 21.09.2018. http://german-georgian.archive.ge/ka/blog/59.

82 ნიკოლოზ ჯანელიძე (1921-1993) – 1942 წლიდან გერმანიაში მცხოვრები ქართველი ემი-გრანტი, ქართული გამომცემლობის დამაარსებელი, საქართველოს კულტურის გამავ-რცელებელი. იხ. მარიკა ლაფაური-ბურკის ბლოგი: ნიკოლოზ ჯანელიძე-გახსენება. http://german-georgian.archive.ge/ka/blog/19.

83 Walter Döhner, Kontaktpflege mit Georgien seit 1985. მარიკა ლაფაური-ბურკის არქივი.

84 იხ. აქვე ივა მინდაძე, "Kaukasische Post".