1989 წლის 9 ნოემბერი ბერლინის კედლის დაცემის დღეა, დღე, როდესაც მშვიდობიანმა რევოლუციამბერლინის, გერმანიისა და ევროპის გაერთიანების პროცესი შეუქცევადი გახადა. კედლის მშენებლობა გერმანიის დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობისა და მისი საბჭოთა მოკავშირეების გადაწყვეტილებით 1961 წლის 13 აგვისტოს, კვირა დღეს დაიწყო; კედელი ოცდარვა წელს იდგა, როგორც ქვეყნის, ქალაქის, ხალხის, ოჯახების გახლეჩის სიმბოლო.

წელს კედლის დაცემის 30 წლისთავი შესრულდა და, ცხადია, ასეთ მნიშვნელოვან თარიღს გერმანიაში თითქმის ყოველ დონეზე აღნიშნავენ ქალაქსა თუ სოფელში: პოლიტიკოსები, პარტიები, საზოგადოებრივი და საჯარო ორგანიზაციები, რელიგიური დაწესებულებები, მუზეუმები და სხვ. უამრავი ღონისძიება ეძღვნება მშვიდობიან რევოლუციასა და კედლის ისტორიას, იმჟამინდელ საზოგადოებრივ-პოლიტიკურ კონტექსტებს. მაგრამ ეს მხოლოდ ხსოვნის აღსანიშნავი ან საზეიმო ღონისძიებები არ არის. ისინი ხშირად ეძღვნება უახლესი ისტორიის, გაყოფისა და გაერთიანების კრიტიკულ გააზრებას. აქ ცდილობენ, იმსჯელონ 30 წლის წინ გერმანიის გაერთიანების შედეგებზე, ახალ საზოგადოებრივ და პოლიტიკურ გამოწვევებზე და ამ პერიოდში დაშვებულ შეცდომებზეც.

„საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორია“ წელს მიწვეული იყო მშვიდობიანი რევოლუციის და ბერლინის კედლის დაცემის ოცდაათი წლის აღსანიშნავ სხვადასხვა ღონისძიებაში მონაწილეობის მისაღებად - ისტორიის ყოველწლიურ ბაზრობაზე ქალაქ ზულში თუ ახლა, ოქტომბრის დასაწყისში, ლაიფციგში დაგეგმილ მშვიდობის ფესტივალზე, რომელიც, ასევე, მშვიდობიანი რევოლუციების თემას ეძღვნება. გარდა იმისა, რომ უშუალოდ ამ ღონისძიებებზე საერთო ისტორიის ჭრილში საქართველოს კონტექსტი უნდა წარმოვაჩინოთ, აგრეთვე, გვინდა, გამოვეხმაუროთ ამ ისტორიულ მოვლენებს და ოცდაათი წლისთავზე ამ ბლოგით გავიხსენოთ გერმანულ-გერმანული გაყოფის, ბერლინის კედლის აშენებისა და მისი დანგრევის, კედლის მსხვერპლთა ისტორია და გავიზიაროთ ისტორიის გააზრების გერმანული გამოცდილება.

მეხსიერების პოლიტიკა, წარსულის გააზრება, მეხსიერების ადგილები, მემორიალები, საგანმანათლებლო პროგრამები... რა გამოწვევები აქვთ ამ თვალსაზრისით შესაბამის გერმანულ ორგანიზაციებს და სად ვართ ჩვენ... როგორ მუშაობენ წარსულის გააზრების თემებზე დიდ ქალაქში და სოფლად, როგორია სახელმწიფოს როლი მეხსიერების პოლიტიკის განხორციელებაში. აი, უკვე მეორე თვეა, რაც ამ საკითხებზე ვმუშაობ გერმანიაში. ერთი თვე ბერლინში, ფონდ „ბერლინის კედელში“ (Stiftung Berliner Mauer) დავყავი და ახლა უკვე საქსონიის სოფელ გროსჰენერსდორფში გასამგზავრებლად ვემზადები. იქ ორგანიზაცია „Umweltbibliothek Grosshennersdorf e.V.“ მიმასპინძლებს. ასეთი კომბინაცია სპეციალურად ავირჩიე, იმისათვის, რომ საშუალება მქონოდა, ერთი მხრივ, გამეცნო დიდ ქალაქში წარსულის გააზრებაზე მომუშავე ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი ორგანიზაციის კვლევითი და საგანმანათლებლო პროგრამები და, მეორე მხრივ, კომუნალურ (მუნიციპალურ) დონეზე მომუშავე, ადგილობრივ თემზე ორიენტირებული ორგანიზაციის საქმიანობა, რომელიც ინტენსიურად მუშაობს კომუნისტური წარსულის გააზრებისა და გერმანიის გაერთიანების, მშვიდობიანი რევოლუციის, გდრ - ოპოზიციის საკითხებზეც, თუმცა - არა მარტო.

გერმანიის სოციალისტური ერთიანობის პარტიის დიქტატურა, ბერლინის გაყოფა და შემდეგ ისევ გაერთიანება, დევნილობის მოძრაობა - ეს გერმანიის უახლესი ისტორიის მხოლოდ ერთი ფურცელია, ერთი ნაწილი. გდრ-ს ძალადობრივი რეჟიმის და მისი შედეგების, ასევე, ცივი ომის შესწავლა-გააზრების საკითხზე უამრავი ორგანიზაცია მუშაობს, კერძოც და სახელმწიფოც. მეორე მხრივ, ბევრი ორგანიზაცია მუშაობს ნაციონალ-სოციალისტური რეჟიმის, მისი შედეგების, ჰოლოკოსტის, ტერორის და, ზოგადად, ევროპული დიქტატურების თემებზე. გარდა იმისა, რომ მრავალმხრივააშესასწავლი და გასააზრებელი უახლესი ისტორია, უნდა წარიმართოს საგანმანათლებლო და საინფორმაციო საქმიანობა. ეს უკანასკნელი თითქმის ყველა ხსენებული ორგანიზაციის სამუშაო დღის წესრიგში დგას.

გერმანიის სოციალისტური ერთიანობის პარტიის დიქტატურის შემსწავლელი ფონდის (Bundesstiftung Aufarbeitung) შესახებ

„გახსენება, როგორც მისია“ - ეს იმ ფონდის სლოგანია, რომელმაც ჩემთვის გერმანიაში ორთვიანი სასწავლო სტიპენდიის გამოყოფა გახადა შესაძლებელი. გერმანიის სოციალისტური ერთიანობის პარტიის დიქტატურის შემსწავლელი ფონდი 1998 წელს შექმნა ბუნდესტაგმა და იგი გერმანიის მთავრობის დაფინანსებით უამრავ სხვადასხვა კვლევით და საგანმანათლებლო პროგრამას ახორციელებს. ფონდის ამოცანაა, შეისწავლოს საბჭოთა კავშირის მიერ ოკუპირებული ზონისა და გერმანიის დემოკრატიული რესპუბლიკის (გდრ) დიქტატურების არსებობის მიზეზები და ისტორია, გაიაზროს შედეგები, ასევე, ხელი შეუწყოს გერმანიის გამთლიანების პროცესს, კომუნისტური დიქტატურების შესწავლას და ამ (კომუნისტური) ძალადობრივი რეჟიმის უკეთ გაცნობიერებას საზოგადოების მიერ. ასევე, ფონდი თავის პროგრამებს მიმართავს 1989 წლის მშვიდობიანი რევოლუციის დადებითი როლის წინ წამოწევისაკენ, რადგან სწრედ ამ პროცესმა დაასრულა გერმანიისა და მეორე მსოფლიო ომის შემდგომი ევროპის გაყოფის ისტორია.

ბიძგის მიცემა და ხელშეწყობა, ინფორმირება და ქსელის შექმნა ფონდის საქმიანობის ლაიტმოტივია. ის მემორიალების, მუზეუმების, საისტორიო კავშირების, დამოუკიდებელი არქივების, მსხვერპლთა გაერთიანებების, ფედერალური მიწებისა და კომუნების, მეცნიერებისა და პოლიტიკური განათლების, ასევე, სასკოლო და არასასკოლო საგანმანათლებლო მუშაობის პარტნიორია და მათ პროექტებს შინაარსობრივად და, შეძლებისდაგვარად, ფინანსურადაც ეხმარება. გარდა ამისა, ფონდი ქმნის მრავალფეროვან საინფორმაციო მასალებსა და პუბლიკაციებს და წარმოადგენს თანამშრომლობისა და ქსელური მუშაობის პლატფორმას. საჯარო დისკუსიებით, ვორკშოპებითა და შეხვედრებით, თვითმხილველებთან საუბრებით, კოლოკვიუმებითა და კვალიფიკაციის ამაღლების ღონისძიებებით ის ხელს უწყობს დებატებს, ცოდნის გაზიარებას და ამ გზით უახლესი ისტორიის გააზრებას გერმანიაშიც და ყოფილ საბჭოთა საოკუპაციო ზონაშიც.

ფონდის მმართველი ორგანოა საბჭო, რომელსაც 5 წლის ვადით ირჩევენ. მასში შედიან ბუნდესტაგის, გერმანიის მთავრობისა და ბერლინის ფედერალური მიწის, ასევე, წარსულის გააზრების სფეროს აქტიური წარმომადგენლები. საბჭოს დავალებით ფონდის საქმიანობას უძღვება საზოგადოებრივ საწყისებზე მომუშავე გამგეობა, აღმასრულებელ ორგანოს კი ბიურო წარმოადგენს. ფონდს დახმარებას უწევენ ცნობილი ადამიანებისგან შემდგარი დარგობრივი საბჭოები და ის გერმანიის მთავრობის კულტურისა და მედიის ფედერალური სამმართველოს ზედამხედველობას ექვემდებარება. ფონდის სადამფუძნებლო კაპიტალი 77 მილიონ ევროს შეადგენს და ძირითადად მოდის გერმანიის სოციალისტური ერთიანობის პარტიის ყოფილი ქონებიდან. ფონდის ბიუჯეტი ივსება ქონების შემოსავლიდან და გერმანიის მთავრობის კულტურისა და მედიის ფედერალური სამმართველოს ყოველწლიური სუბსიდიიდან (ყოფილი გდრ-ს ტერიტორიაზე, ახლა შესაბამის ფედერალურ მიწებზე ანალოგიური ორგანიაზციებია შექმნილი, რომელთაც სწორედ სოციალისტური ერთიანობის პარტიის დიქტატურის შესწავლა, მსხვერპლთა მხარდაჭერა და ისტორიის გააზრების პროცესის ხელშეწყობა ევალებათ).

გარდა ყოველწლიურად მიმდინარე მრავალმხრივი და მრავალრიცხოვანი ღონისძიებებისა (დისკუსიები, პრეზენტაციები, გამოფენა, შეხვედრები და სხვა), ფონდის ეგიდით ყოველწლიურად რამდენიმე მნიშვნელოვანი პროგრამა ტარდება. მათ შორისაა მაგ. ისტორიის ბაზრობა, სასწავლო ვიზიტები ყოფილი სოციალისტური ბლოკის ქვეყნებში (2018 წელს სფეროს 25-მა წარმომადგენელმა საქართველოში იმოგზაურა), მემორიალური მუზეუმებისა და კვლევითი ინსტიტუტების ყოველწლიური ფორუმი და სხვა. ფონდის ერთ-ერთ საერთაშორისო პროგრამას განეკუთვნება ე.წ. Memory Work, რომლის ფარგლებშიც სტიპენდიები გაიცემა უცხოელებისათვისაც. საერთაშორისო გაცვლითი პროგრამისათვის მნიშვნელოვანი ამოცანაა თანამშრომლობის გაღრმავება ისტორიის გააზრებაზე მომუშავე სხვადასხვა ორიგანიზაციებს შორის, განსაკუთრებით კი სწორედ პოსტსაბჭოთა ქვეყნებიდან. ვისაც გერმანიის კომუნისტური წარსულის გააზრების ფორმატები აინტერესებს, საერთაშორისო გაცვლითი პროგრამა მათ საშუალებას აძლევს, 2-3 თვე გაატაროს რომელიმე ან რამდენიმე თემატურ მასპინძელ ორგანიზაციაში, გაეცნოს ცალკეულ პროექტებსა თუ კვლევით მეთოდებს. პროგრამის მეშვეობით მხოლოდ გერმანიაში კი არ ჩამოდიან დაინტერესებული პირები, არამედ გერმანელებსაც შეუძლიათ, სხვადასხვა ქვეყნაში გაემგზავრონ კომუნისტური წარსულის შესასწავლად.

ფონდი „ბერლინის კედელი“ (Stiftung Berliner Mauer)

ამჟამად მეც სწორედ Memory Work-ის სტიპენდიატი ვარ, ჯერჯერობით ფონდ „ბერლინის კედელში“. გადავწყვიტე, ჩემი ყოველდღიური ჩანაწერები ბერლინიდან ბლოგად ვაქციო და საქართველოში ამ და მსგავსი თემებით დაინტერესებულ ადამიანებს გავუზიარო. ფონდ „ბერლინის კედელში“ მოხვედრის პირველსავე დღეს ჩემთვის ცხადი გახდა, რომ ოთხი კვირა მხოლოდ ზედაპირული წარმოდგენის შესაქმნელად იქნებოდა საკმარისი. მთელი აგვისტო სწორედფონდის ზოგადი სქმიანობის, მასში შემავალი დაწესებულებების და მათი საგანმანათლებლო განყოფილების მუობის გაცნობას დავუთმე.

საჯარო სამართლის იურიდიური პირი, ფონდი „ბერლინის კედელი“ 2008 წელს კანონის საფუძველზე შეიქმნა და რამდენიმე ისტორიული ადგილი და მემორიალი გააერთიანა. ფონდის მოკლე ქრონიკა ასეთია: 1991 წელს ბერლინის სენატის დადგენილების საფუძველზე ბერლინში ბერნაუს ქუჩაზე (Bernauerstrasse) შეიქმნა ბერლინის კედლისა და მსხვერპლთა მემორიალი. იმ ადგილას, სადაც ოდესღაც კედელი იდგა. 1998 წელს შეიქმნა კავშირი „ბერლინის კედელი“. ის პასუხისმგებელი იყო ამ ადგილას (ბერნაუს ქუჩა) დოკუმენტაციის ცენტრისა და მემორიალის აშენებაზე, რომელიც ქალაქის გაყოფისა (13.08.1961-09.11.1989) და კომუნისტური ძალადობრივი რეჟიმის მსხვერპლთა ხსოვნისთვის უნდა მიეძღვნათ. 1999 წელს მართლაც გაიხსნა ბერლინის კედლის დოკუმენტაციის ცენტრი, 2000 წელს კი საზეიმოდ გაიხსნა „შერიგების“ სამლოცველო (Versöhnungskapelle). 2008 წ. შეიქმნა ფონდი „ბერლინის კედელი“ და მის დაქვემდებარებაში გადავიდა, როგორც ბერლინის კედლის მემორიალი, ასევე მეხსიერების ადგილი - ლტოლვილთა საგანგებო ბანაკი მარიენფელდე. სხვადასხვა გამოფენის მოწყობისა და პროგრამის განხორციელების შემდეგ, 2014 წელს, ბერნაუერშტრასეზე გაიხსნა მუდმივი ექსპოზიცია „1961/1989. ბერლინის კედელი“ (2017 წლისათვის გამოფენა მილიონზე მეტ ვიზიტორს ჰქონდა დათვალიერებული). 2017 წელსვე ფონდ „ბერლინის კედლის“ ქოლგის ქვეშ გაერთიანდა გიუნთერ ლიტფინის მემორიალიც, 2018 წელს კი - EastSideGallery (კედლის ჯერ კიდევ შენარჩუნებული და თავის დროზე ხელოვანთა მიერ მოხატული ნაწილი).

ფონდ „ბერლინის კედლის“ მიზანია ბერლინის კედლის ისტორიისა და მისი თანამდევი ამბების დოკუმენტირება და გაზიარება, ისტორიული ადგილების შენარჩუნება და კომუნისტური ძალადობრივი მმართველობის მსხვერპლთა ხსოვნისთვის ღირსეული პატივის მიგების ხელშეწყობა. როგორც ზემოთ მოგახსენეთ, ფონდი ოთხ დაწესებულებაზეა პასუხისმგებელი. ოთხივე სხვადასხვა ფორმატის მემორიალი თუ მეხსიერების ადგილია, რომელთაც კედლის და, ზოგადად, გერმანულ-გერმანული გაყოფის ისტორიის კვლევა, გახსენებადა სწავლება აერთიანებს.

ცხადია, ამჟამად ფონდში შემავალი ოთხივე დაწესებულება ფონდის შექმნამდეც არსებობდა სხვადასხვა დროიდან და სხვადასხვა ფორმით - უფრო როგორც სამოქალაქო ინიციატივები, კონკრეტული პროექტები და, შესაბამისად, მათი დაფინანსებაც წლიდან წლამდე საკმაოდ არასტაბილური იყო. ფონდის შექმნამ და მენეჯმენტის ერთიანი სისტემის ამოქმედებამ მათ სტაბილურობის გარანატია მისცა. როგორც მარიენფელდეს მემორიალის დირექტორი, ბეტინა ეფნერი მეუბნება (ის ამავდროულად მთლიანი ფონდის საგანმანათლებლო განყოფილების ხელმძღვანელიცაა), ამ სტაბილურობამ და ძალთა გაერთიანებამ ერთი ქოლგის ქვეშ მოქცეულ დაწესებულებებს საშუალება მისცა, მეთოდოლოგიურად უფრო მეტად პროფესიონალურ დონეზე ემუშავათ. კვლევითი, საარქივო და საგანმანათლებლო მუშაობისთვის კი გამართული მეთოდოლოგიური საფუძვლები ძალიან მნიშვნელოვანია. ფონდის მიზანი სწორედ მასში შემავალი მეხსიერების ადგილების გაძლიერებაა და არა მათზე კონტროლის დაწესების და დამოუკიდებლობის შეზღუდვის მცდელობა, როგორც ეს ჩვენს რეალობაში ხდება ხოლმე.

ბერლინის კედელის მემორიალი ბერნაუს ქუჩაზე (Gedenkstätte Berliner Mauer, Bernauer Strasse)

მთავარი მემორიალია ბერლინისა და გერმანიის გაყოფისადმი მიძღვნილი ბერლინის კედლის მემორიალი. გარდა იმისა, რომ იხსენებენ კედლის ისტორიას, აქ კედლის გადალახვის მცდელობის გამო დაღუპულ ადამიანებს, ე.წ. „კედლის მსხვერპლთაც“ მიაგებენ პატივს. მემორიალი ქალაქის ცენტრში, ბერნაუს ქუჩაზე (Bernauerstrasse) მდებარეობს. ეს ქუჩა ისტორიული ადგილია და დღეისათვის კედელის მთელი სტრუქტურა (სასაზღვრო ზოლის განზომილებები, დაბრკოლებები, ტექნიკური ინფრასტრუქტურა) ორიგინალური სახით მხოლოდ აქ არის შემორჩენილი. ბერლინის კედლის მულტიმედიალური მემორიალი ყოფილ საზღვარს მიუყვება 1,5 კილომეტრზე. ოთხ ზონად (A,B,C,D) დაყოფილი გარე სივრცე მრავალი სხვადასხვა საინფორმაციო დაფის, მინიშნების, შენობისა თუ ნანგრევისაგან შედგება. მაგ., ამ სივრცეში, გარდა კედლის ნაშთებისა, მსხვერპლთა ხსოვნისადმი მიძღვნილი მემორიალიცაა, ე.წ „ხსოვნის ფანჯარაც“ მსხვერპლის ინდივიდუალური გახსენებისთვის, ასევე მონიშნულია ის ადგილები, სადაც მიწისქვეშა გვირაბები იყო გათხრილი აღმოსავლეთიდან დასავლეთში გასაქცევად;

აქვეა 1985 წელს აფეთქებული „შერიგების“ ეკლესიის დარჩენილი საძირკველიც, აღდგენილი „შერიგების“ სამლოცველოც და მის გარშემო ერთ-ერთი სახელოვნებო პროექტით დათესილი ჭვავის ყანაც. რაც შეეხება დახურულ სივრცეს, ღია სივრცის მოპირდაპირე მხარეს, ე.წ. „დოკუმენტაციის ცენტრში“ განთავსებულია ბერლინის კედლის მუდმივი ექსპოზიცია, „შერიგების“ სამლოცველოს სამრევლო ადმინისტრაცია და ფონდის ოფისი. ბერნაუერშტრასეს მემორიალი მთლიანობაში ძალიან შთამბეჭდავ ისტორიულ ადგილს და შემცნებით-საგანმნათლებლო მემორიალს წარმოადგენს. ჩემს ყველა ნაცნობს ვურჩევდი, ბერლინშიმოენახულებინა ეს მემორიალი გიდის თანხლებით.

1989 წელს კედლის დანგრევა, ანუ უშუალოდ ნგრევის პროცესი, დიდი სიმბოლური მნიშვნელობის მოვლენა იყო. ბევრი ცდილობდა, საკუთარი წვლილი შეეტანა ნგრევაში და ამაში ჩაქუჩით თუ სხვა იარაღით მიეღო მონაწილეობა, რათა თავისი ხელით დაენგრია ქალაქის, ქვეყნის, ევროპის გამყოფი კედელი ანდა მისი ნატეხი წაეღო სამახსოვროდ. იმ დროს იმის თქმა, რომ კედელი ნაწილობრივ მაინც შევინარჩუნოთო, დიდად პოპულარული არ იყო. პასტორი მანფრედ ფიშერი კი სწორედ ამ ინიციატივით გამოვიდა - კედლის ნაწილი, თავისი სასაზღვრო-სასიკვდილო ზონის სტრუქტურით არ დავანგრიოთ და შევინარჩუნოთ სამომავლოდ გასახსენებლადო.მანფრედ ფიშერი 1975 წლიდან „შერიგების“ მრევლის წინამძღოლი იყო. 1961 წელს, კედლის აშენების შემდეგ, მრევლის 70% დასავლეთ ბერლინში დარჩა, მაშინ, როცა თავად „შერიგების“ ეკლესია (Versöhungskirche) უშუალოდ სასაზღვრო ზოლში მოხვდა. დიდხანს იტანდა გდრ-ს ხელისუფლება დაცარიელებულ, უფუნქციოდ დარჩენილ ამეკლესიას, რომელიც ორ კედელს (აღმოსავლეთ ბერლინისა და დასავლეთ ბერლინის მხარის კედლები) შორის იყო მოქცეული. ის ერთგვარად გაყოფის სიმბოლოდაც იქცა და ხშირად ხვდებოდა დასავლეთის პრესაში და თან მესაზღვრეებს თვალთვალში უშლიდა ხელს, პერიმეტრის მთლიანად გაკონტროლების საშუალებას არ აძლევდა და ამიტომ გდრ-ს სასაზღვრო ჯარებმა ომს გადარჩენილი „შერიგების“ ეკლესია კედლის დანგრევამდე ოთხი წლით ადრე, 1985 წელს ააფეთქეს. მისი საძირკვლის ნაშთები დღეს ბერლინის კედლის მემორიალური სივრცის ნაწილია და იქვე დგას 2000-იანებში აშენებული „შერიგების“ სამლოცველო, რომლის პირველი პასტორი იყ ო სწორედ მანფრედ ფიშერი, ამ ადგილისათვის თავდადებით მებრძოლი ადამიანი. ის 2013 წელს გარდაიცვალა.

„კედელმა ბერლინის გული შუაზე გაყო. გაყო ქუჩები, უბნები, ოჯახები, მეგობრები, მდინარე. გაყოფამ არაერთი სიცოცხლე შეიწირა. 140-მდე ადამიანი დაიღუპა კედელთან. „შერიგების“ სამლოცველოს (Versöhnungskapelle) საკურთხეველში ინახება წიგნი 140 ბიოგრაფიით და ყოველ სამახსოვრო წირვაზე ერთ-ერთის სახელს ვკითხულობთ და მის ისტორიას ვიხსენებთ. ასე რიგრიგობით. ბოლოს კი ლოცვას აღვავლენთ ყველა იმ ადამიანისთვის, ვისაც თავისუფლება ენატრება და მათთვისაც, ვინც დღესაც დევნილია.“

- ვკითხულობ „შერიგების“ სამლოცველოს საინფორმაციო ბუკლეტში. აქვე გამოქვეყნებულია იმათი სია, ვისაც მოიგონებენ ამა თუ იმ დღეს, რომელი მსხვერპლის ისტორიასა და ბიოგრაფიას შეახსენებენ დამსწრე საზოგადოებას. საიუბილეო ლოცვა კი ყოველი წლის 13 აგვისტოს იმართება. ამ დღეს, 1961 წელს დაიწყო კედლის მშენებლობა.

განსაკუთრებით შთამბეჭდავია სამლოცველოს გვერდით ჭვავის ყანა წარწერით: „სადაც დათესვა შეიძლება, იქ მშვიდობაა“. კედლის გამო უსიცოცხლო და მეტიც, სასიკვდილო სივრცედ ქცეული ბერნაუერშტრასე გერმანიის გაერთიანების შემდეგ ისევ მინდვრად იქცა. „შერიგების“ ეკლესიის თემის მონდომებით 2005 წელს მოქანდაკე მიხაელ შპენგლერის მონაწილეობით განხორციელდა სახელოვნებო პროექტი და აქ დათესეს ჭვავის ყანა; ჭვავის ყანა, როგორც კედლის სასაზღვრო ზოლის მნიშვნელობის შეცვლის მეტაფორა. ძალადობრივმა რეჟიმმა აქ არაერთი სიცოცხლე შეიწირა, ამიტომაცაქ ხორბლეულის მინდვრით გარშემორტყმულ „შერიგების“ სამლოცველოში ყოველდღიურად მსოფლიოს სხვადასხვა ენაზე კითხულობენ „მამაო ჩვენოს“. ყანაში აღებული ჭვავისაგან პურს აცხობენ, ანდა 300-გრამიან ტოპრაკებში აფასოებენ და აქვე, ამავე ტერიტორიაზე მცირედი შემოწირულობის სანაცვლოდ არიგებენ. ამ პროექტის საინფორმაციო ბროშურა თან ჭვავის მომზადების რეცეპტსაც გვიზიარებს. განა ჭვავის მარცვალი სხვაგან არ იყიდება? უბრალოდ, აქაური გახსენებაში გვეხმარება ....

თესვა, ზრდა, მილევა, წარმავალობა და მარადისობა - ამ აქცენტებით ჭვავის ყანა ბერლინის კედლის მეხსიერების კონცეფციას შეერწყა. ვუყურებ და ვფიქრობ, სად არის მშვიდობა? იქ, სადაც დათესვა შეიძლება? ჩემთვის ალბათ უფრო იქ, სადაც საკუთარ დათესილს მშვიდად მოიმკი კიდეც და შენს აბიბინებულ ყანას უცხო ქვეყნის ჯარი არ მიითვისებს მავთულხლართების მორიგი გადმოწევის და ადამიანების მორიგი აწიოკების დროს.

ლტოლვილთა მიმღები ბანაკი - მარიენფელდე

ბერლინის კედლის ფონდში შემავალი ოთხივე ისტორიული ადგილი კედლის თემას უკავშირდება, ერთმანეთს შინაარსობრივად ავსებს და განავრცობს. თუკი ბერნაუერშტრასეს შიდა და გარე სივრცის ექსპოზიცია სამ ძირითად საკითხს შეეხება (კედლის აგება, ცხოვრება კედლის პირობებში და კედლის დანგრევა), მარიენფელდეში მდებარე ლტოლვილთა ბანაკის მემორიალში ძირითადად გაქცევის, საზღვრის გადაკვეთის და დევნილობის თემებია დამუშავებული და წარმოდგენილი.

დევნილთა მიმღები ბანაკი ამერიკულ სექტორში ჯერ კიდევ კედლის აგებამდე, 1953 წელს აშენდა და თითქმის 40 წელს ემსახურებოდა გდრ-დან დასავლეთ ბერლინში გაქცეულ ლტოლვილებს. 1, 35 მილიონმა ადამიანმა გაიარა ეს „თავსუფლების კარიბჭე“. სხვადასხვა გზებით, ხშირად სიცოცხლის რისკის ფასად გდრ-ს რეჟიმს თავდაღწეული ადამიანები თავდაპირველად სწორედ ამ ბანაკში ხვდებოდნენ. აქ მათ ჯერ აშშ, შემდეგ ბრიტანული და ფრანგული საიდუმლო სამსახურები დაჰკითხავდნენ. ხომ შეიძლება, რომელიმე ლტოლვილი შტაზის აგენტი ყოფილიყო. ეს მაშინ ჩვეულებრივი ამბავი იყო. მარიენფელდეს ლტოლვილთა ბანაკში ადამიანს მანამდე უწევდა ცხოვრება, სანამ ყველა პროცედურას არ გაივლიდა. პროცედურები თვეობით გრძელდებოდა. შენობა, სადაც ამჟამად მემორიალია განთავსებული შესაბამისი მუდმივი გამოფენით, ისეა აშენებული, რომ ცენტრალურ, ქუჩისკენ გამავალ მხარეს ფანჯრები ზემოთ აქვს გაჭრილი, ანუ სინათლე და ჰაერი კი შემოდის, მაგრამ ვერც შიგნიდან ხედავ ქუჩას და ვერც ქუჩიდან შეიხედავს ცნობისმოყვარე თვალი. ცენტრალური შესასვლელის წინ კი დასავლეთის მოკავშირეებს ბინა ჰქონდათ ნაქირავები და საგულდაგულოდ აკვირდებოდნენ ბანაკში შემსვლელ-გამსვლელს. ამ კონსპირაციული ბინიდან გადაღებული ფოტოები ფონდის არქივშია თავმოყრილი.

გერმანულ-გერმანული ლტოლვილობის შესახებ მომზადებული ეს მუდმივი ექსპოზიცია, რომელიც 2005 წელს გაიხსნა, მოიცავს 900-ზე მეტ დოკუმენტს (ორიგინალებს, არტეფაქტებს, ფოტოებს) და ცდილობს, მრავალმხრივ წარმოაჩინოს გერმანიის უახლესი ისტორიის ეს გვერდი. 2009 წლიდან ლტოლვილთა მიმღები ბანაკი ფონდ „ბერლინის კედლის“ შემადგენლობაშია. აქ, გარდა საგამოფენო ტურისა, მუდმივად იმართება მოხსენებები, შეხვედრები იმდროინდელ მოწმეებთან, ფილმების ჩვენება თუ წიგნების წარდგენა და კითხვის საღამოები. სპეციალური საგანმანათლებლო პროგრამებია შემუშავებული სკოლის მოსწავლეებისა დამასწავლებლებისათვის.

მემორიალურ მუზეუმს დღეს ყოფილი ლტოლვილთა მიმღები ბანაკის შენობების მხოლოდ ნაწილი ეკუთვნის. დანარჩენ ნაწილში კი ისევ ლტოლვილთა ბანაკია, დროებითი სადგური - საბოლოო ნებართვამდე. შესაბამისი სამსახური დღეს არა გერმანიიდან გერმანიაში დევნილ, არამედ მსოფლიოს სხვადასხვა კუთხიდან ომსა და ტანჯვას, უბედურებას და ძალადობას გამოქცეულ ლტოლვილებს იღებს მათი საქმის პროცედურულ დასრულებლამდე. როგორც გიდი მეუბნება, აქ უფრო მეტად ქალები და ბავშვები არიან. დროებითი ჰქვია, თორემ პროცედურებს იმდენი ხანი სჭირდება, ზოგი უკვე წლებია, რაც აქ ცხოვრობს.

მარიენფელდეს მემორიალში, ისევე როგორც გდრ-დან გაქცევის თემასა და მიგრაციის მოძრაობაზე, გერმანიის ცენტრალურ მუზეუმში ხშირად ეწყობა გამოფენები და ღონისძიებები ლტოლვილობისა და მიგრაციის თანამედროვე პრობლემებსა თუ სხვა აქტუალურ საკითხებზე. თემატიკიდან გამომდინარე სკოლის მოსწავლეებს აქ ერთ საგანმანათლებლო თამაშს სთავაზობენ, რომელსაც ჰქვია „ჩასვლა სხვა ქვეყანაში“. 3,5 საათის მანძილზე მონაწილეები სულ ცოტათი მაინც ხვდებიან, თუ რა ბიუროკრატიული გზების გავლა უწევთ სამშობლოდან სხვადასხვა მიზეზით გამოქცეულებს, ლტოვილებს სხვადასხვა ცხოვრებისეული ისტორიით და რა დამოკიდებულებებთან უწევთ მათ გამკლავება ... გარდა ამისა, აქ ახალჩამოსული ლტოლვილებისათვისაც ტარდება სპეციალური ტურები, რომლებიც საინტეგრაციო-საორიენტაციო კურსებზე დადიან. პროგრამას ჰქვია „ვისწავლოთ გერმანული და აღმოვაჩინოთ ისტორია“. ეს არის სპეციალური თამაში, გათვლილი დევნილების აქტიურ ჩართულობაზე. პროგრამა გერმანული ენის საწყის დონეზე (B 1) ტარდება და 3.5 საათს გრძელდება. საგამოფენო ტურში მონაწილეობის გარდა თამაში სხვა გაცილებით ინტერაქტიულ ელენეტებსაც მოიცავს.

კოლეგა მეუბნება, ბანაკში მცხოვრებ ახალგაზრდებს შაბათი საღამო თავისუფალი აქვთ და ახლა ვფიქრობთ, შაბათობით ისტორიული ფილმების სეანსები ხომ არ შევთავაზოთო. ასე თანამშრომლობენ ოდესღაც ერთი დაწესებულების, მარიენფელდეს ლტოლვილთა მიმღები ბანაკის, ამჟამად კი ერთ შენობაში მყოფი ორი სხვადასხვა ორგანიზაცია: მემორიალური მუზეუმი და ლტოლვილთა დროებითი ბანაკი.

გიუნთერ ლიტფინის მემორიალი

კორპუსებით გაშენებულ უბანში, მდინარე შპრეეს ხელოვნურ არხთან (ბერლინ-შპანდაუს დასაკავშირებლად გაუჭრიათ თავის დროზე) დგას თითქოს კონტექსტიდან ამოვარდნილი საგუშაგო კოშკი. პირველივე შეხედვით ეტყობა, რომ ძალიან ძველიც არ უნდაიყოს. რამდენადაც აქ კედლის, საზღვრის კვალი აღარსად იკითხება, მართლა თვალში მოსახვედრია თავისთვის მდგარი ეს სამხედრო შენობა. ამის გამო გამვლელებიც ჩერდებიან და გულდასმით კითხულობენ საინფორმაციო დაფას და მათ შორის ასეთს: „თუ ისტორიას დავივიწყებთ, ის დაგვეწევა“ და „ხელს გვტაცებს“ - ჩემეული ინტერპრეტაციით ვუთარგმნი მეგობარს.

80-იან წლებში აშენებული საგუშაგო კოშკიდან გდრ-ს სასაზღვრო ჯარისკაცები (ძირითადად თურმე წვევამდელები) გფრ-ში არალეგალური გზებით გაქცევის მსურველებს უთვალთვალებდნენ და საჭიროების შემთხვევაში ესროდნენ კიდეც. ეს პატარა, უფრო ვიწრო კოშკი, როგორც მემორიალური ადგილი და აქ განთავსებული გამოფენა გადაარჩინა და დღემდე მოიტანა იურგენ ლიტფინმა. მეზობელი ნაკვეთების მფლობელი ინვესტორი იბრძოდა, რომ კოშკისთვის ძეგლის სტატუსის მოეხსნათ, იმისათვის, რომ მეტ ფართობზე ჰქონოდა აშენების უფლება. ინვესტორს იურგენ ლიტფინი ეწინააღმდეგებოდა თანამოაზრეებთან ერთად და ეს ბრძოლა სამოქალაქო ინიციატივამ მოიგო. იურგენ ლიტფინის აქტივიზმმა ბერლინს შემოუნახა თავისი ძმის, კედლის პირველი მსხვერპლის, 1961 წელს გერმანულ-გერმანულ საზღვართან მოკლული გიუნთერ ლიტფინის მემორიალი (სწორედ ამ კოშკში განთავსებული).

გიუნტერ ლიფტინის მემორიალი ფონდ „ბერლინის კედელს“ 2017 წ. შეუერთდა. ფონდთან შეერთებამდე კოშკი-მემორალი, სხვა მრავალი მემორიალური მუზუმის თუ მეხსიერების ადგილის მსგავსად, სამოქალაქო ინიციატივის კონკრეტული პროექტის სახით არსებობდა. უფრო ზუსტად ამ ისტორიული ადგილის ამბავი ასეთია: 1961 წლის 24 აგვისტოს მკერავმა გიუნტერ ლიტფინმა დასავლეთ ბერლინში გაქცევა განიზრახა; ის იმ 50 000 ადამიანს შორის მოხვდა, რომლებიც აღმოსავლეთ ბერლინში (საბჭოთა სექტორში) ცხოვრობდნენ და დასავლეთში (ამერიკულ, ბრიტანულ ან ფრანგულ სექტორში) მუშაობდნენ; ე.წ. „საზღვრის მკვეთებმა“ 1961 წლის 13 აგვისტოს კედლის მშენებლობის დაწყებასთან ერთად სამუშაოც დაკარგეს. გიუნტერ ლიტფინს დასავლეთ ბერლინში საცხოვრებლად გადასვლა მანამდეც უნდოდა, მაგრამ დედას ვერ ტოვებდა და ფეხს ითრევდა. ახლა კი უსამსახუროდ დარჩენილმა მტკიცე გადაწყვეტილება მიიღო და სხვა მრავალი აღმოსავლეთბერლინელის მსგავსად იმ ჯერ კიდევ ნაკლებად კონტროლირებადი ადგილების ძიება დაიწყო მდინარე შპრეეს ნაპირზე, საიდანაც ფარულად შესაძლებელი იქნებოდა საზღვრის გადაკვეთა. მესაზღვრეების თვალს ის მართლაც დაემალა, მაგრამ შპრეეს არხის გადაცურვის მცდელობისას, იქვე, ხიდიდან სატრანსპორტო პოლიციამ დაინახა. გასროლა გიუნტერ ლიტფინისთვის სასიკვდილო აღმოჩნდა. ეს ამბავი კილის ქუჩის კუთხეში მდგარი საგუშაგო კოშკის მახლობლად მოხდა. ამიტომაც მისმა ძმამ, იურგენ ლიტფინმა, მოგვიანებით სწორედ ეს საგუშაგო კოშკი შეარჩია მეხსიერების სიმბოლურ ადგილად დაკედლის დანგრევის შემდეგ ბრძოლა დაიწყო მისი შენარჩუნებისათვის. 2003 წლის 24 აგვისტოს, ძმის მკვლელობიდან 42 წლისთავზე, იურგენ ლიტფინმა ინვესტორის ინტერესებს გადარჩენილ საგუშაგო კოშკში ბერლინის კედლის და მისი პირველი მსხვერპლის სამახსოვრო ადგილი გახსნა. თავისი თავდადებით, ბრძოლით და სამოქლაქო აქტივიზმით იურგენ ლიტფინი, რომელიც, დიდი ხანი არ არის, რაც გარდაიცვალა, თავად იქცა ამ კოშკისა და მემორიალის ისტორიის ნაწილად. სწორედ ამიტომ ფონდ „ბერლინის კედლის“ თანამშრომლები ფრთხილად მსჯელობენ, თუ როგორი უნდა იყოს აქ საგამოფენო-საგანმანათლებლო-საინფორმაციო ექსპოზიცია ისე, რომ არსებულის შენარჩუნებაც მოხდეს,როგორც უკვე ისტორიული ადგილის ნაწილისა.

კოშკი შაბათ-კვირას იღება და, სპეციალური ტურის შეკვეთის შემთხვევაში, აქ მოგიყვებიან ბერლინის გამყოფი კედლის სასაზღვრო სისტემის შესახებ, მოგაწვდიან ინფორმაციას საგუშაგო კოშკების რაოდენობისა და რაობის შესახებ, იმათზე, ვინც აქ მუშაობდა, როტაციის პრინციპებზე - დიდ და მნიშვნელოვან თემებზე, რომლებიც ამ პატარა, ვიწრო შენობამ დაიტია.

ჩემთვის ეს ადგილი განსაკუთრებით საინტერესო სწორედ იმითაა, თუ როგორ შეიძლება სულ მცირე, თითქოს არაფრის მთქმელ შენობებში გარკვეული შემეცნებით-საგანმანათლებლო და მემორიალური შინაარსისა და თანაც საზოგადოებრივი სარგებლის მქონე პროგრამების განვითარება და ამ გზით შენობებისთვის „ახალი სიცოცხლის“ მინიჭება. ისევ გამახსენდა, რამდენი ისტორიული ადგილი მოისპო ანდა ისპობა, როგორ იშლება კვალი ან რამდენი შენობა-ნაგებობა დგას უფუნქციოდ მიტოვებული, განსაკუთრებით რეგიონებში. ისიც გამახსენდა, რომ არაერთ საინტერესო ჯგუფსა და ინიციატივას ვიცნობ, რომლებიც ამ სიცარიელეს საგანმანათლებლო შინაარსით შეავსებდნენ, შესაბამისი სამსახურების მხრიდან თანამშრომლობისთვის მეტი მზაობა და გახსნილობა რომ არსებობდეს.

East Side Gallery

ბერლინის კედლის ყველაზე გრძელი მონაკვეთი, რომელიც ქალაქშია შენარჩუნებული, East Side Gallery სახელითაა ცნობილი. კედლის დანგრევის შემდეგ 21 ქვეყნის წარმომადგენელმა 118 ხელოვანმა მოხატა 1,3 კილომეტრის სიგრძის კედელი და ასე შეიქმნა ისტორიულ ადგილას მსოფლიოში ყველაზე გრძელიგალერეა ღია ცის ქვეშ. იგი იქცა სიხარულის სიმბოლოდ, რომელიც გერმანიის გაყოფის დასრულებას მოჰყვა თან და დარჩა ხელუხლებლად, როგორც გდრ-ს სასტიკი სასაზღვრო რეჟიმის ისტორიის მოწმე. დღეს East Side Gallery-ს ყველაზე მეტი, წლიურად ოთხ მილიონზე მეტი დამთვალიერებელი ჰყავს.

ამ გარე სივრცეში დარჩენილ კედელთანაც კი შეიძლება შემეცნებითი და საგანმანათლებლო პროგრამაში ჩართვა. ე.წ. „ჩანახატების ტურმა“ ძალიან დამაინტერესა, მაგრამ, სამწუხაროდ, ვერ მოვახერხე მონაწილეობა. ტურის აღწერილობის მიხდვით კი, 2,5 საათის მანძილზე ბერლინის კედლის გასწვრივ, ერთ-ერთი ხელოვანისა და ისტორიკოსის თანხლებით ეწყობა ჩანახატების ტური. ჩანახატებისთვის საჭირო ბლოკნოტსა და ფანქარს ადგილზე გახვედრებენ. პერიოდული გაჩერებების დროს ჯგუფი იღებს ინფორმაციას შემდეგ შეკითხვებზე: რა ისტორიები უკავშირდება ამ ადგილს? გაყოფილი ქალაქის რა კვალია აქ კიდევ დარჩენილი და რომელი დაიკარგა? შეიცვალა თუ არა ეს ადგილი კედლის დაცემის შემდეგ და რისთვის დგას ის დღეს? პროგრამაში მონაწილეობისთვის ხატვის განსაკუთრებული უნარები სულაც არ არის აუცილებელი. გული მწყდება, რომ ვერ ვერთვები და ბერლინში შემდეგი ჩამოსვლისთვის აუცილებლად ვცადო. თან ვფიქრობ, ძველ თბილისში ასეთი „ჩანახატების ტურის“ შემუშავება არ იქნებოდა ურიგო საქმე, თანაც არა მარტო უცხოელი ტურისტებისთვის.

და ბოლოს

გარდა ტურებისა (შედარებით ხანმოკლე, გაცილებით ხანგრძლივი, სხვადასხვა ასაკობრივ ჯგუფზე გათვლილი, ტური ველოსიპედით კედლის გასწვრივ და სხვ.) და ზემოთ ნახსენები სასკოლო თამაშისა, საგანმანათლებლო პროგრამა მოიცავს ასევე სისტემატურ შეხვედრებს ისტორიის ცოცხალ მოწმეებთან, ანდა თემატურ მოხსენებებს, ფილმის განხილვებს და სხვ.

მეც ვცდილობ, რამდენიმეს დავესწრო და ცოცხალ მოწმეებთან შეხვედრებზე ვეწერები. მაოცებს, რა გააზრებულად არიან ჩართულები პროგრამაში, რამდენად კარგად აქვთ დამუშავებული საკუთარი ტრავმული წარსული და ახლა სხვებს უზიარებენ თავიანთ ამბავს: გაქცევის, დაჭერის, შეიძლება წამებისაც... საგანმანათლებლო პროგრამაში თანამედროვე მოწმეები მოხალისეებად არიან ჩართულები.

ჩვენი გამოცდილება მახსენდება: საბჭოთა პერიოდის რეპრესიების მსხვერპლთა ხმა რომ თითქმის არსად ისმის (და არც ისმოდა). ერთხელ გერმანელების ჯგუფი შევახვედრეთ რეპრესირებული (გადასახლებული) ქალის შვილს და ვთხოვეთ, მოეყოლა დედისა და თავისი ისტორია. ამბის გაზიარებისას თან ტიროდა. ბოლოს გვითხრა,- არასოდეს მქონია საშუალება, ჩემს ოჯახს გადახდენილი ამბავი ასე დაწვრილებით და საჯაროდ მომეყოლა, აქამდე თითქმის არავის უკითხავსო. უმძიმესი ისტორიები და გამოცდილება წაიღო მთელმა თაობამ თან, უთქმელად და გაუზიარებლად, თავიდან შიშის, მერე კი გარშემო გამეფებული უინტერესობის გამო.

ერთ-ერთ შეხვედრაზე თანამშრომელს ისტორიის თანამედროვე მოწმეთა განყოფილებიდან მოვუყევი, ჩვენთან რა ვითარებაა მსხვერპლთან მუშაობის, ზეპირი ისტორიებისა და და სხვა საოჯახო დოკუმენტაციის შეგროვების და, ზოგადად, უახლესი ისტორიის კრიტიკული გააზრების თვალსაზრისით. ვუთხარი, რომ თქვენგან, მართალია, ბევრის რამის სწავლა შეიძლება, თუმცა ამ ბევრიდან მხოლოდ ნაწილის გამოყენება შეგვიძლია-მეთქი, რადგან მსგავსი საქმიანობა სახელმწიფოს მხრიდან უნდა იყოს მხარდაჭერილი, მისი ამოცანა უნდა იყოს გაზიარებული პასუხისმგებლობა. სხვას რომ ყველაფერს თავი დავანებოთ, სათანადო საკვლევ გარემოს ხომ მაინც უნდა ქმნიდეს ხელისუფლება? ჩვენთან არსებულ ვითომ საარქივო ღიაობაზე ახლა აღარ შევჩერდები. ერთი კი ფაქტია, რომ მთელი ეს საპასუხისმგებლო,მნიშვნელოვანი საქმე და რთული მემკვიდრეობა მხოლოდ რამდენიმე კერძო ინიციატივის იმედადაა დარჩენილი;გახსენების პასუხისმგებლობა კი ოფიციალურ უწყებებს დღემდე მხოლოდ ერთიანი მემორიალის დადგმა ჰგონიათ, ზედ ათასობით სახელით, რომელსაც არასოდეს არავინ არ და ვერ წაიკითხავს. ინდივიდუალური გახსენების, ერთი ადამიანის ბიოგრაფიის ისტორიაში დაბრუნების დრო თითქოს ჯერ ისევ არ დამდგარა.

და მიუხედავად ხშირად სრულიად არახელსაყრელი სამუშაო გარემოსი, ვფიქრობ, მაინც არ უნდა გავჩერდეთ და უფრო ინტენსიურად გავაგრძელოთ კვლევაც და ზეპირი ისტორიების შეგროვებაც, საზოგადოებრივი არქივის შევსებაც, საგანმანათლებლო ტურების დამუშავებაც და წიგნების გამოცემაც. იმ იმედით, რომ მოვა უკეთესი დრო და როდესაც იმ უკეთეს დროს საბჭოთა წარსულით უფრო მეტი მკვლევარი დაინტერესდება, ჩვენს ღია და ხელმისაწვდომ არქივში აღმოაჩენენ თანამედროვე მოწმეების მონათხრობსაც და მოგონებებსაც. ესეც ხომ საქმეა?!