აი, შესრულდა გერმანიაში ჩემი ცხოვრების 28 წელი. განვლილი ცხოვრება ორად იყოფა - „არსად ცხოვრების“ გზაზე. ბიოგრაფიის ამ მკვეთრი ცეზურით, მგონია რომ სხვადასხვა, ერთი შეხედვით უმნიშვნელო დეტალები, ურთიერთობებები, ის წერტილებია, რომლებიც გაბნეული საყრდენია ამ „არც იქ, არც აქ“ - მდგომარეობაში. ამ სივრცეში ბახტინისეული „ქცევისა და პასუხისმგებლობისადმი“ დამოკიდებულება საკუთარ ტოპოსს გიქმნის, რომელშიც თავისუფლების მოპოვებას თურმე მეტი შესაძლებლობებიც კი გააჩნია (поступок. Философия поступка)
ნიკოლოზ ჯანელიძესთან ჩემი შემთხვევით შეხვედრა გერმანიაში ჩამოსვლისთანავე, საბოლოოდ ამ განსაკუთრებულად ჩამოყალიბებულ სივრცეში - „არც აქ, არც იქ“, ჩრდილოეთ გერმანიის ქალაქ კილში (Kiel) დღემდე რჩება ჩემთვის ღირსებისა და პასუხისმგებლობის მასშტაბად. ეს არის მოცემულობა, რომელიც ამ ადამიანთან ურთიერთობით მე შემთხვევამ შემომთავაზა, რომელიც მიყვარს და რომელსაც როგორც რაღაც ძვირფასს ახლა ცოტაოდენს გაგიზიარებდით.
მაგონდება, ნიკო ჯანელიძის პირველი სტუმრობა ჩემთან. მე ამ დროს ლუბეკის უმაღლეს მუსიკალურ სკოლაში ვსწავლობდი; ვცხოვრობდი და ვმუშაობდი შლეზვიგ-ჰოლშტაინის დედაქალაქ კილში. ნიკო კილის უნივერსიტეტში (ასევე ჰამბურგში) უძღვებოდა ქართული ენის შემსწავლელ კურსს. პირველი კონტაქტის შემდეგ დანიშნულ დღესა და საათზე, პუნქტუალურად ირეკება ზარი. ძველი ლამაზი სახლის სადარბაზოში, მეოთხე სართულზე ველოდები სტუმარს და ვხედავ კიბეებზე მოძრავ უზარმაზარ თაიგულს „გახმოვანებულს“: „ქალბატონო მარიკა! კიდევ ზევით?“ ამხელა თაიგულის ეს ნელნელა „ზე-ამოსვლა“, ცნობისმოყვარეობითა და სიხარულით გაჯერებული მომენტი, რაღაცნაირად საზეიმოც კი, დღემდე გულისამაჩუყებელია ჩემთვის. უკვე თაიგულის გვერდით პირველად დავინახე ნიკო, მომცრო ტანის, მოციმციმე თვალებით, დამახასიათებელი ცხვირით, ხშირ-ხშირი ჩახველებით და მისი განუმეორებელი ინტონაციით, რომელიც ნაწილობრივ საქართველოდან გამოყოლილი და ნაწილობრივ ჩრდილო გერმანიაში ცხოვრების მრავალი წლებით, ნიკოს „არც აქ, არც იქ“ ცხოვრების კილოკავად, მისი ცხოვრების გამად შეიქმნა.
ამ შეხვედრისას მე ჯერ კიდევ არ ვიცოდი, რომ ნიკოს უკვე ბევრი წლებია ასთმა აწუხებს და მისთვის კიბეებზე ამოსვლა ფიზიკური დატვირთვაა, რომ მისი ეკონომიური მდგომარეობისათვის ამხელა თაიგულის შეძენა სერიოზული დანახარჯია; ყოველი ჩვენი მომდევნო შეხვედრებისას, ხშირად ჰამბურგის უნივერსიტეტის ახლოს მდებარე ნობელ-სასტუმროს “ელისეეს” ფოიეში, ნიკოს ჰამბურგის ლექციების შემდეგ, ჭიქა ყავის დასალევად ისევ და ისევ ვხედავდი ჩემს თვალწინ ღირსებით სავსე ადამიანს, რომელსაც თავისი შინაგანი რაინდობის დათმობა არავითარ შემთხვევაში არ სურდა.
ნება მომეცით ამ პირველი შეხვედრიდან ჯერ ბოლო ამბავიც ახლავე მოვყვე. მართალია ეს ამბავი ნიკოს გარდაცვალებასთანაა დაკავშირებული - მაგრამ ახლა წერის დროსაც კიდევ უფრო კარგად გავაცნობიერე, რომ ჩვენს ურთიერთობას არ აქვს ბოლო. ნიკოსთან ურთიერთობა ჩემთვის ყოველდღიურობაა, ის გრძელდება.
ნიკო იტცეჰოს საავადმყოფოში, მარტო მყოფი გარდაიცვალა. მანამდე რამდენიმე კვირის მანძილზე დაუძლურებული საავადმყოფოში იმყოფებოდა. არსებული კანონების მიხედვით მასთან კონტაქტი გარეშე პირებს არ შეგვეძლო. მთელი ეს პერიოდი მხოლოდ მოკლედ ცნობებს ვიგებდით ედელტრაუდ შუკარტის, მისი ბოლო წლების მეგობარი ქალის საშუალებით, ან პროფესორ ვინფრიდ ბოედერის ასევე შეზღუდული კონტაქტით კლინიკასთან. წლების განმავლობაში ქართველოლოგი, პროფესორი ბოედერი ნიკოსათვის არათუ ახლობელი ადამიანი იყო, არამედ მისი დახმარებით ნიკოს ბიუჯეტს საცხოვრებლად ცოტაოდენი სტაბილურობა ეძლეოდა.
ჩემთვის, მაშინ რამდენიმე წლის ჩამოსულისათვის გერმანიაში, წარმოუდგენელი იყო მსგავს მძიმე ავადმყოფთან ანონიმურობის დაცვა და ამაოდ ვცდილობდი სამედიცინო პერსონალის დარწმუნებას ნიკოსთან ვიზიტის უფლების მოსაპოვებლად.
გარდაცვალების შემდეგ ედელტრაუდ შუკარტისაგან შევიტყვე, რომ ნიკოს ბინა, ოთახნახევრიანი სივრცე, Steinbrück 2, 2210 Itzeho -ში გადაცემული იყო ლიკვიდირებისათვის შესაბამის უწყებაში. რჩებოდა მხოლოდ ერთი დღე.
ნიკოს ოთახი, ყველა კედელი, დერეფნებშიც კი, ჭერამდე წიგნებით იყო სავსე. მას მეტი არაფერი გააჩნდა. თვალწინ დამიდგა აქ მოფუსფუსე ნიკო, წიგნებში და ფურცლებში; როგორ სულ იხვეწებოდა მისთვის შეძლებისდაგვარად ჟურნალ-გაზეთების ჩამოტანას საქართველოდან. რაც მას ყველაზე მეტად ახარებდა. მას სხვადასხვა გზებით ემიგრაციული გამოცემები თუ წიგნები ქართულად თუ საქართველოზე ჰქონდა შეგროვებული. ნიკო 1920-იანი წლების ემიგრაციასთან ახლო კონტაქტში იმყოფებოდა და ვფიქრობ, რაიმე მიმოწერაც უნდა არსებულიყო. ედელტრაუდის დახმარებით მომეცა საშუალება ნიკოს ბინაში ორიოდე საათით შევსულიყავი, სანამ მუშები მოვიდოდნენ ბინის დასაცლელად. ამიტომ ბევრი ფიქრის დრო არ მქონდა და იმავე წუთს ჰამბურგიდან იტცეჰოში გავემგზავრე.
პარმაღზე მდგომი, ეს პირველი მომენტი კარის გაღებისას, დღემდე ერთერთი სევდიანი ფურცელია ჩემს მოგონებებში. ყველა თარო, თითქოს ზევიდან ხელი ჰკრესო და გადმოყირავებული იყო. ამ თაროებზე წლების მანძილზე განთავსებული წიგნები შესაბამისად ერთ დიდ გორად მიმოფენილი ისე, რომ ფეხის დასადგომი ადგილიც კი არ იყო... როგორც შემდგომ გავარკვიე, ამ თაროების წაღება სხვას ნდომებია. ეს უნიკოოდ მიყრილ-მოყრილი წიგნები, ეს სურათი, თავისი კონტექსტით ჩემთვის საკაცობრიო განზომილებისაა: თავისი შეკითხვებით, პასუხებითა თუ ვერ გაცემული პასუხებით, გაგებულით თუ ვერ გაგებულით.
ასეთი სურათისათვის მომზადებული არ ვიყავი და მოკლედ რომ ვთქვა, რაც შევძელი მესამე სართულიდან ხელით მეზიდა და მანქანაში ჩამეყარა, - ეს იყო მხოლოდ რაც მოვახერხე. რადგანაც გადარჩევის დრო არ იყო, ამიტომ ვცდილობდი უფრო ძველი წიგნები და პერიოდიკა ამეღო. წამოვიღე ნიკოს საბეჭდი მანქანა, ოლიმპია, რომელიც პირველი საბეჭდი მანქანაა ევროპაში ქართული შრიფტით. ამით ნიკო ძალიან ამაყობდა და სულ აღნიშნავდა კიდეც. ომის შემდეგ ნიკო ჯანელიძემ საბეჭდ მანქანაზე შრიფტი გადააკეთებინა და სწორედ მასზე დაიბეჭდა ნიკოს დაარსებულ გამომცემლობაში რამდენიმე ქართული ტექსტი. (იხ. ქვევით) ეს საბეჭდი მანქანა გადავეცი ჰამბურგის ხალხთა მუზეუმს, (Museum für Völkerkunde) როდესაც ისინი მსოფლიოში არსებულ ენაზე და შრიფტებზე ექსპოზიციას ამზადებდნენ. მაშინდელი მოლაპარაკებებით ეს ვიტრინა მუდმივ საგამოფენო სივრცეში უნდა ყოფილიყო შესაბამისი წარწერით. ასეც იყო ბევრი წლები, მაგრამ რაღაც ხნის წინ აღმოვაჩინე, რომ ეს ვიტრინა აუღიათ. ვაპირებ მივმართო ამ მუზეუმის ხელმძღვანელობას და გავიგო ნიკოს საბეჭდი მანქანის ბედი, რომელიც ახლა ალბათ სადმე დეპოშია.
წამოვიღე ნიკოსგან ასევე ერთი უჯრა, სადაც რამდენიმე წერილი და ნიკოს სათვალე იყო. ეს უჯრა და სათვალე გავუგზავნე საქართველოს გიორგი ლეონიძის სახელობის ლიტერატურის მუზეუმს და იქ, ნინო ხოფერიას საშუალებით ნიკოს ეს მცირეოდენი ნივთები მუზეუმის არქივშია დაცული. დანარჩენი გადარჩენილი წიგნები აღვწერე და ინახება ჩემთან. ისეთი განსაკუთრებით იშვიათი, მიხაკო წერეთლის პატარა ბროშურა დიგიტალიზირებული გამოვაქვეყნე (ძველი ემიგრაციული ჟურნალების დიგიტალიზაციას უკვე წლებია ვაპირებ და როგორმე ამასაც გავაკეთებ. ჯერჯერობით 1949 წლის პარიზში გამოცემული ჟურნალი “ივერია” არის დიგიტალიზირებული). ამიტომ არის ჩემი ყოველდღიურობა ნიკოსთან დაკავშირებული. მისი წიგნების მცირე ნაწილი ამგვარად ჩემს გამუდმებულ თვალსაწიერშია. რომელიმეს გადმოღებისას, როდესაც ნიკოს წარწერას ან სანიშნეებზე მის მიერ რაიმე მიწერილს ვნახულობ, ვხვდები რომ კავშირები არ ქრებიან. ან საერთოდაც: ადამიანი მხოლოდ კავშირების ორგანიზატორია. ჩვენ მხოლოდ ამ კავშირების დანახვის და შექმნის უნარით და უნარისთვის ვარსებობთ. თუ როგორ კავშირებს შევქმნით ან დავინახავთ, - საამისოდ გვეძლევა დედამიწაზე სიცოცხლე.
ნიკო ჯანელიძე დაიბადა 1921 წელს 2 თებერვალს, სამტრედიაში, იქვე დაამთავრა საშუალო სკოლა. სწავლა გააგრძელა გორის პედაგოგიურ ინსტიტუტში (1937-1941), რომლის დამთავრების შემდეგ სამტრედიაში დაიწყო მუშაობა ქართული ენისა და ლიტერატურის მასწავლებლად. აქ ბევრი არ დასცალდა, მეორე მსოფლიო ომის დაწყებისთანავე ჯარში გაიწვიეს. 1942 წელს ქერჩთან ბრძოლის დროს ჩავარდა ტყვედ და ასე მოხვდა გერმანიაში. ის გამწესებული იქნა სამუშაოებზე გლეხის ოჯახში ნოირუპინთან ახლოს. აქ ცხრა თვე მოუწია ყოფნა და ცოტაოდენი გერმანულიც ისწავლა. გლეხთან ცხოვრება ტყვედ ჩავარდნილებისათვის უკეთესი გამოსავალი იყო გერმანიაში, ვიდრე სხვა იძულებით სამუშაოებზე გამწესება. ნიკოც ამის თაობაზე წერს: „...ერთხელ ქართველი ტყვეები წაგვიყვანეს ქალაქ ნოირუპინში (Neurupin), იქ მწკრივში ჩაგვაყენეს. ჩვენ პირდაპირ იდგნენ გერმანელი გლეხები. მამაკაცები - ქალებიც იყვნენ შიგ, რომლებიც შორიდან გვიყურებდნენ და აწონ გვწონიდნენ, ალბათ ფიქრობდნენ რომელი იქნება კარგი მუშაო. მოდიოდნენ სათითაოდ ქართველებთან და გაჰყავდათ! ჩვენი გულები კი კრთოდა, როგორც დაჭერი კურდღლის გული შიშით და თავისუფლებას მინდორში და ტყეში ეძებდა...” (ხელნაწერი. სტილი დაცულია)
ამ პერიოდიდან, ნიკოს არქივში საინტერესოა მოგონებები მიხეილ თარხნიშვილთან (1897-1958) დაკავშირებით.
ეს მოგონებები ნიკომ მოგვიანებით 1986 წელს პროფესორ ვინფრიდ ბოედერის თხოვნით ერთ პატარა რვეულში ჩაწერა. მე ამ ხელნაწერის კოპიო ბატონი ვინფრიდისაგან მივიღე. ამ რვეულის პირველ აბზაცში ნიკო წერს: “...დედა ენა უცხოეთში სამშობლოს უდრისო. ეს გამოთქმა ჩემს მიმართ და ჩემისთანა ბედში თუ უბედობაში მყოფნიერებისთვისაც ზედ დასახულია...“
მოკლე ვადით მიხეილ თარხნიშვილის მიწვევით ცხოვრობდა ვატიკანში. ნიკო წერს: „...ერთ დღეს მოვიდა ჩემთან ძველი ქართველი ემიგრანტი ამ გლეხის ოჯახში (იგულისხმება ნოირუპინში, აკაკი გამსახურდია. ავტ.) და მითხრა: ბატონო ნიკოლოზ არ გინდათ ვატიკანში წახვიდეთ სტუდენტი გახდეთ? საშუალება არის, რომ ვატიკანში ექსვმა ახალგაზრდა ქართველმა თეოლოგობა ისწავლონო!“
სამწუხაროდ პადრე მიხაილის (მიხეილ თარხნიშვილის) ამ წამოწყებას დიდი გაგრძელება არ ჰქონია. ექვსიდან სამმა ქართველმა მალევე დატოვა ჯგუფი. ნიკოსთან ერთად დარჩენილმა სამმა კი, შემოთავაზებულ სამონასტრო ცხოვრებას უკან დაბრუნება არჩიეს. ნიკოს ჩანაწერების მიხედვით, ის როგორც ჩანს აჰყვა თანმხლებ ორ ქართველს (ჟორა არსენიძე და გაიოზი. გაიოზის გვარი ვერ გაიხსენა. ავტ.) და შემდგომ ნანობდა ამ გადაწყვეტილებას. მაგრამ ის აგრძელებდა მიხეილ თარხნიშვილთან მიმოწერას. ნიკო წერს: „... მამა მიხეილი თავისი უკანასკნელი წერილში მზწერდა: ჩემო ნიკოლა, ძალიან ცუდად ვარ, საჭმლის ყლაპვა არ შემიძლიაო. (...) დიდი თავდადებული მკვლევარი ქართული საეკლესიო კულტურისა მამა მიხეილი გულზე ატარებდა ქართულ ჯვარს, გულში კი საქართველოს კულტურის სიყვარულს! მე მადლობა მსურს ჩემს ღმერთს ვუთხრა და ყველა მათ ვინც საშუალება მომცა ასეთი დიდი წმინდა პატიოსანი ქართველ მკვლევართან მეგობრობა შემაძლებინა და საშუალება მომცა..“ (ხელნაწერი. სტილი დაცულია)
ნიკო დაბრუნდა გერმანიაში, იცეჰოში, სადაც გერმანელი გლეხის მოჯამაგირედ იყო და აქ ომის დამთავრებისას შეძლო დამალვოდა საბჭოთა არმიას, ომის დამთავრების შედეგ. 1950 წლიდან ჩაირიცხა ჰამბურგის უნივერსიტეტში და სწავლობდა სახალხო ეკონომიკას, მაგრამ ფილტვების მძიმე დაავადების გამო, იძულებული იყო სწავლა მიეტოვებინა. პურის-ფულს შოულობდა ქაღალდის ვაჭრობით. 1961 წლიდან და მომდევნო წლები ახლო მეგობრობა აკავშირებდა ლილი (ლიდია) პეპე-გეგელაშვილთან და მის ოჯახთან. ლილისთან ერთად გატარებული წლები ნიკოსთვის ყველაზე ძვირფასი აღმოჩდა. ერთად დააარსეს გამომცემლობა და პირველი გამოსცა მომცრო წიგნი „მოციქული ნინო საქართველოს ლეგენდარული გმირი“. 1962 წლიდან მიწვეული იყო დოცენტად ჰამბურგის უნივერსიტეტში, შემდეგ კილის უნივერსიტეტში ქართული ენისა და ლიტერატურის შემსწავლელი კურსისთვის.
1970 წელს ლილი პეპე-გეგელაშვილთან ერთად გამოსცეს ქართული სამზარეულოს წიგნი და შემდეგ ქართული ზღაპრები, მცირე ფორმატის „დედა ენა“ გერმანელებისათვის, ვაჟა-ფშაველას „შვლის ნუკრის ნაამბობი“, ვეფხვისტყაოსნის შემოკლებული თარგმანი; ნიკომ 1966 წელს მოაწყო რუსთაველის 800 წლიანი იუბილესადმი მიძღვნილი გამოფენა ჰამბურგის უნივერსიტეტის ბიბლიოთეკაში. 1982 წელს ქართველი ბავშვების ნახატების გამოფენა იცეჰოში.
ნიკოს დაჯილდოვებული იყო არაჩვეულებრივი კომუნიკაციის უნარით. ის თავისი უშუალობით და სიმპათიური თავდაჭერით ადვილად პოულობდა ადამიანებს. ნიკო არც ვინმე ცნობილ პოლიტიკოსისათვის დაერეკას არ მოერიდებოდა და სათქმელის მოეხსენებინას. მთავრობას თუ სხვადასხვა ინსტიტუციებს გამუდმებით წერდა წერილებს. შინაარსი კი ყოველთვის ერთი და იგივე იყო: რაიმე სასარგებლო გაეკეთებინა საქართველოსთვის.
ნიკო წერდა ლექსებს გერმანულად, აქვეყნებდა სხვადასხვა მცირე სტატიებს, თუ თავს უყრიდა მასალას ქართულ წეს-ჩვეულებებზე და შემდგომ სხვადასხვა ღონისძიებებში იყენებდა. გამუდმებით აწყობდა სხვადასხვა საღამოებს, ასევე დადიოდა სკოლებში და საბავშვო ბაღებში და ასწავლიდა ქართულ ცეკვებს, უყვებოდა ზღაპრებს. თავის პედაგოგებად ნიკო ალექსანდრე ბარამიძეს და ალექსანდრე ღლონტს თვლიდა, ვისთანაც სიცოცხლის ბოლომდე კავშირი ჰქონდა. ალექსანდრე ღლონტს კარგი წერილი აქვს გამოქვეყნებული ნიკო ჯანელიძეზე 1998 წელს.
ნიკო ჯანელიძე გარდაიცვალა 1993 წლის 31 მარტს. დასაფლავებულია იცეჰოს სასაფლაოზე ანონიმურად. ნიკოს ორმოცი სადად გადავიხადეთ მე, ჩემმა მეუღლემ და სპეციალურად ოლდენბურგიდან ჩამოსულმა პროფესორმა ვინფრიდ ბოედერმა ბერძნების ეკლესიაში, შლუმპზე, ჰამბურგში.
ნიკო ჯანელიძის მოღვაწეობა გერმანიაშია ალბერტ შვაიცერის ჯილდოთო იქნა აღნიშნული.
მახსენდება ნიკოს სატელეფონო ზარები. მაშინ ყოველი დარეკვა გარკვეული თანხა ღირდა. გავიგონებდი ნიკოს ხმას, უკვე თითქმის ყოველ სიტყვაზე ჩახველება რომ სჭირდებოდა: „ქალბატონო მარიკა, ხომ კარგად ხართ?“ - და მაშინვე დაკიდებდა ყურმილს. ასეთი ზარის გარეშე კვირა არ გადიოდა. მეღიმებოდა მაშინაც ასეთ დარეკვაზე, მეღიმება ახლაც...
ბოლოს ისევ მიხეილ ბახტინს დავესესხები:
„ჩვენი მოქმედებების აქტი, ჩვენი გრძნობები, როგორც ორსახოვანი იანუსი სხვადასხვა მხარეს იყურება: კულტურის ობიექტურ ერთიანობაში და განცდილი ცხოვრების განუმეორებელ ერთადერთობაში“. (მიხეილ ბახტინი. ქცევის ფილოსოფია)
მარიკა ლაფაური-ბურკი
ჰამბურგი 2017
P.S. ნიკოს არქივი დამუშავების პროცესშია და მალე აქვე იხილავთ ბმულს.
-
დაგვიკავშირდით:
-
593 785901
