ღრმად პატივცემულო "საიდუმლო მრჩეველო",

რამოდენიმე თვის წინ პატარა ბარათი გამოგიგზავნეთ აქედან. ბარათი სამწუხაროდ, წითელი მელნით იყო დაწერილი, სხვა მელნის უქონლობის გამო. იმედია, მომიტევებთ ამ პატარა უწესობას.

მას მერე სულ გზაში ვარ. ბევრი სირთულე შემხვდა. ახლა კვლავ კონსტანტინოპოლში ვიმყოფები და ალბათ, რამოდენიმე თვეს აქ დავყოფ. მერე კი ისევ მოგზაურობა და საფრთხე.

21 იანვარი, 1915 წ.

მობოდიშებით იწყება წერილების ციკლი, რომელიც მე-20 საუკუნის ერთ-ერთ ყველაზე მღელვარე, ისტორიული მოვლენებითა და კატაკლიზმებით სავსე პერიოდს (1915-1921) მოიცავს. წერილები ჰაიდელბერგის უნივერსტეტის ბიბლიოთეკის არქივში ინახება. წერილების ავტორი ოცდაათს უკვე კარგად გადაცილებული, მრავალ ქარტეხილ-გამოვლილი, პოლიტიკოსი და საზოგადო მოღვაწე მიხაკო წერეთელია. წერილების ადრესატი კი - მისი პედაგოგი, გამოჩენილი ორიენტალისტი, სემიტური ენებისა და კულტურის მკვლევარი, ჰაიდელბერგის უნივერსტეტის პროფესორი კარლ ბეცოლდი.

წითელი მელნით დაწერილი ბარათი დრომ შთანთქა. ამ ვითომდა უმნიშვნელო გარემოების გამო წუხილი კი იმაზე მეტს გვიყვება ავტორის შესახებ, ვიდრე, სავარაუდოდ, თავად ბარათი გვიამბობდა. უბადლო კალიგრაფიით გამოყვანილ სტრიქონებს მიღმა მკითხველის თვალწინ ჩნდება უაღრესად დახვეწილი, ევროპული კულტურის მატარებელი, დიპლომატიის უნარითა და ადამიანების ცოდნით დაჯილდოებული პიროვნება.

წერეთლის პიროვნული ძიების ისტორიის პარალელურად, წერილებში მისი ეპოქის მრავალფეროვანი სურათი იხატება. თითქოს კალეიდოსკოპში იჭვრიტები კითხვისას: ერთ ისტორიულ მოვლენას სწრაფად ენაცვლება მეორე, იმისდა მიხედვით, თუ სად იმყოფება იმ წუთს წერილების ავტორი. პირველსავე სტრიქონებს მიღმა გაისმის პირველი მსოფლიო ომის ნაღმების აფეთქების ხმა; მიხაკოს გერმანელი ნაცნობ-მეგობრები ფრონტზე არიან. საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენა, ევროპაში მძვინვარე გრიპის ეპიდემია, თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის დაარსების შემდეგ გადადგმული პირველი ნაბიჯები, ინგლის-გერმანიის პოლიტიკური უთანხმოება კავკასიის საკითხებთან დაკავშირებით, სოციალურ-ეკონომიკური სირთულეები დამოუკიდებელ საქართველოში, სიდუხჭირით გათანგული, მაგრამ ჯერ კიდევ ოპტიმიზმით სავსე ქართული საზოგადოება და ბოლოს, ტრაგიკული დასასრული - ბოლშევიკური რუსეთის მიერ საქართველოს ოკუპაცია... ყველა ეს მოვლენა აისახა ამ თორმეტ წერილში.

ვითომც არაფერი, ისე უხმაუროდ გაიელვებენ ხოლმე წერილების ფურცლებზე იმდროინდელი ევროპული მეცნიერების ვარსკვლავები, როგორიცაა, მაგალითად, ცნობილი ხელოვნებათმცოდნე, ამ სფეროში ფორმალიზმის ფუძემდებელი, რენესანსისა და ბაროკოს მკვლევარი ჰაინრიხ ვოლფლინი. მას წერეთელი 1921 წელს რომში ხვდება. "მისი უაღმატებულესობა" ჰალილ-ბეი, ოსმაეთის იმპერიაში არქეოლოგიის პიონერი, ანტიკური და ისლამური ხელოვნების მუზეუმის დირექტორი. სწორედ მასთან აგზავნის ჰაიდელბერგისა და ბავარიის მეცნიერებათა აკადემიების წევრი კარლ ბეცოლდი წერეთლის თხოვნით მისსავე სარეკომენდაციო წერილს.

და რადგანაც მიხაკო წერეთელი მუდამ მოვლენების ეპიცენტრში იმყოფება, მისი პირადი ისტორიისა და ბიოგრაფიის ხაზს ხშირად კვეთს „დიდი“ ისტორიის მოვლენები. აქ ნათლად ჩანს ადამიანსა და მის ეპოქას შორის არსებული მჭიდრო და გარდაუვალი კავშირი, რომელიც განსაზღვრავს, და ხშირად უხეშადაც კი ერევა მის ცხოვრებაში.

წერილები დაცულია ჰაიდელბერგის უნივერსიტეტის ბიბლიოთეკაში. ავტორები მადლობას უხდიან უნივერსიტეტს მასალების მოწოდებისა და გამოქვეყნების ნებართვისათვის. Universitätsbibliothek , Heidelberg; Nachlaß Carl Bezold; Signatur: Heid. Hs. 1501, 201

მიუხედავად იმისა, რომ ჰაიდელბერგის არქივში მიმოწერის მხოლოდ წერეთლისეული ნაწილია შემორჩენილი, ხოლო ბეცოლდის პასუხების რეკონსტრუქცია მხოლოდ ამ წერილების საშუალებით არის შესაძლებელი, მაინც ცხადად იკვეთება შეგირდსა და ოსტატს შორის არსებული განსაკუთრებული დამოკიდებულება. მიხაკო ხშირად მიმართავს რჩევისათვის თავის პედაგოგსა და სადოქტორო ნაშრომის ხელმძღვანელს: „სხვა თქვენზე უკეთესი მრჩეველი მე არ მყავს და დღესაც, ისევე როგორც 1914 წელს, სრულიად მარტო ვარ და ვიცი, რომ თქვენზე კარგად არავინ დამმოძღვრავს და არც მიგულშემატკივრებს“, წერს ის 1919 წლის მიწურულს.

მიმოწერის მთავარი ხაზი მიხაკო წერეთლის სამეცნიერო მოღვაწეობას უკავშირდება. მას ექვთიმე თაყაიშვილის გავლენით გადაუწყვეტია სამეცნიერო საქმიანობით ჩაენაცვლებინა საკუთარი პოლიტიკური საქმიანობა; შემეცნების ჟინი, ენერგია და მიზანსწრაფვა მეცნიერებისკენ მიემართა და ამგვარად დახმარებოდა სამშობლოს. უკვე ოცდაათს გადაცილებული წერეთელი 1914 წელს ამთავრებს ჰაიდელბერგის უნივერსიტეტის ისტორია-ფილოლოგიის ფაკულტეტს ძველი აღმოსავლეთის ისტორიის განხრით. თბილისის სახელმწიფო უნივერსტეტის დაარსების შემდეგ კი, 1920 წელს ივანე ჯავახიშვილის მოწვევით სწორედ მიხაკო წერეთელი აყალიბებს და ხელმძღვანელობს ასიროლოგიისა და ძველი აღმოსავლეთის ისტორიის კათედრას, რის შესახებაც რიდით ატყობინებს პროფესორ ბეცოლდს, მის ერთგულ მრჩეველსა და გზამკვლევს სამეცნიერო სამყაროში. 1920 წლის 29 დეკემბერით დათარიღებული წერილი იუწყება:

„მე ახლა უნივერსიტეტში ვარ დასაქმებული, ვასწავლი ძველი აღმოსავლეთის ისტორიასა და ასირიულ ენას. თვითონ ვსწავლობ და სხვებს ვასწავლი. რა თქმა უნდა, აქ მხოლოდ მეცნიერების ელემენტარულ დონეზეა საუბარი, და სამწუხაროდ არა უფრო მეტზე. მაგრამ ჩვენთვის აქ ესეც საჭირო და აუცილებელია.“

მიხაკო წერეთლის სურვილი, სრულად მიეცეს სამეცნიერო მოღვაწეობას, მუდმივ კონფლიქტშია მსოფლიოსა და უპირველეს ყოვლისა, მის სამშობლოში მიმდინარე პოლიტიკურ მოვლენებთან. მეამბოხე სულის პატრონი არ არის გულგრილი დროის გამოწვევების მიმართ. 1914-1918 წლებში წერეთელი საზღვარგარეთ მოქმედი ორგანიზაციის „საქართველოს დამოუკიდებლობის კომიტეტის" ერთ-ერთი ხელმძღვანელია. 1918-1919 წლებში კი - საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის დიპლომატიურ მისიებს ხელმძღვანელობს გერმანიასა და სკანდინავიის ქვეყნებში.

ასეთი დაკავებულობისა და სხვა მიზეზთა გამო მას სადოქტორო ნაშრომის დაცვის გადავადება უწევს. 1919 წლის მიწურულს მიხაკო საქართველოში დაბრუნებას გადაწყვეტს. მანამდე კი ჰაიდელბერგიდან ბეცოლდის მიერ ნაშრომის შეფასებას ელის, რათა დისერტაცია დაიცვას. 1919 წლის 30 დეკემბერს ის საკმაოდ დრამატულ წერილს უგზავნის უფროს მეგობარს და სამომავლო გეგმებს უზიარებს მას. „არა ხარისხის გამო, ღმერთია მოწმე, არანაირი ამბიციები არ მამოძრავებს“, წერს ის პროფესორს. უბრალოდ, სამშობლოში პროფესიის გარეშე დაბრუნება მისთვის წარმოუდგენელია, ამიტომაც იმედოვნებს, იანვარშივე მოასწროს ნაშრომის დაცვა. „ჩვენ არც კი ვიცით, რას მოიტანს ხვალინდელი დღე. შესაძლოა ინგლისმა ისევ რუსეთს უბოძოს ჩვენი თავი და აი, მაშინ ჩემი გზა საქართველოსკენ სამუდამოდ ჩაიკეტება - ეს კი ნამდვილად არ მინდა. ამჟამად მე ევროპისთვის გამოუსადეგარი ვარ. საქართველოში მტერთან ბრძოლას მაინც შევაკლავ თავს.“

მიხაკო წერეთელმა ზუსტად იცის, თუ როგორ უნდა „იბრძოლოს“ საქართველოს კეთილდღეობისათვის: იგი დიდი ენთუზიაზმით ემზადება საქართველოში სამეცნიერო საქმიანობის დასაწყებად. აღტაცებით ამცნობს ბეცოლდს, რომ საქართველოს წარმომადგენლობის მიერ გამოყოფილი თანხებით იძენს თბილისის უნივერსიტეტისთვის უახლეს აპარატს, ეპიდიასკოპს, და საუკეთესო ფოტომასალას ბაბილონიის, ასირიის, მცირე აზიისა და ეგვიპტური კულტურების შესასწავლად. უკვე თბილისიდან კი 1920 წლის 22 ივნისს ის იმედიანად იწერება:

„ჩვენი უნივერსიტეტი საკმაოდ კარგად გაიმართა. თუკი თავს დაგვანებებენ, გერმანიაში ჩამოსვლას ვგეგმავთ, იმისათვის, რომ ახალგაზრდა გერმანელი მეცნიერები საქართველოში ჩამოვიყვანოთ. ჯერჯერობით ეს შეუძლებელია. მიზეზს თვითონვე მიხვდებით.“

თუმცა, სულ რამოდენიმე თვეში პოლიტიკური და ეკონომიკური ვითარება ქვეყანაში იცვლება და მასთან ერთად წერილის ტონალობაც. 1920 წლის 29 დეკემბერს წერეთელი ბეცოლდს ატყობინებს გაუსაძლისი სიდუხჭირის შესახებ, უამბობს პოლიტიკურ არასტაბილურობაზე, რუსეთის მხრიდან მუდმივ იერიშზე. და ისევ შეგირდის ბოდიში: „პასუხის დაგვიანება არ მინდოდა, მაგრამ აქ ისეთ მდგომარეობაში ვართ, რომ ადამიანი იძულებული ხდება, დაივიწყოს ზრდილობის ყველა ნორმა და მადლიერების გრძნობაც კი გულისხმიერების მიმართ.“

თითქოსდა წრე იკვრება. პოლიტიკური გარემოებები კვლავ უხეშად ერევა მის პირად გეგმებში და მთლიანად ქვეყნის განვითარების გეზშიც.

წერილების კითხვისას გამოუვალობის განცდა გვიპყრობს. მიხაკო წერეთლის წადილს და სწრაფვას, დაენერგა საქართველოში ისეთივე სამეცნიერო სტანდარტები, რომლებსაც ევროპაში გაეცნო და სათანადო დონეზე თვითონვე ეწარმოებინა სამეცნიერო საქმიანობა, განხორციელება არ ეწერა. მიხაკო წერეთლის ბედი და მისი საქართველოში არშემდგარი სამეცნიერო მოღვაწეობა თითქოსდა, პარადიგმატული ხდება ქართული რეალობისათვის - არსებული თეორიული ცოდნა იმისა, თუ რა მიმართულებით უნდა განვითარდეს საზოგადოება, და მუდმივი ხელისშემშლელი გარემოებები ამის პრაქტიკულად განსახორციელებლად.

კარლ ბეცოლდისადმი მიწერილი ბოლო წერილი საქართველოს ისტორიის უმნიშვნელოვანესი ეტაპის ტრაგიკულ დასასრულს ასახავს. ბოლშევიკური რუსეთის მიერ საქართველოს ოკუპაციის შემდეგ მიხაკო წერეთელი საბოლოოდ მიდის ემიგრაციაში:

„სამწუხაროდ, იძულებული გავხდი სამშობლო დამეტოვებინა და ბერლინში დავბრუნებულიყავი. [...] ვაპირებ კვლავ ჩავება პოლიტიკურ საქმიანობაში, თუმცაღა პირობები არახელსაყრელია. რაც მთავარია, ჩემს ვალს მოვიხდი. არასოდეს შევეგუები ბოლშევიკების თარეშს ჩემს ქვეყანაში“, წერს ის 1921 წლის 7 მაისს ბერლინიდან.

მიხაკო წერეთელი კარლ ბეცოლდის საფლავთან. საქართველოს ეროვნული ბიბლიოთეკა, ეროვნული ფოტომატეანე, "ქართველები საზღვარგარეთ", ზურაბ კედიას კოლექცია.

კარლ ბეცოლდს მოწაფის ასეთი შეუპოვრობა ალბათ, არ გაუკვირდებოდა. არქივში შემონახულ პირველსავე წერილში (21.01.1915), რომლის სტრიქონებს მიღმა უკვე პირველი მსოფლიო ომი მძვინვარებს, გერმანიის დიდი ქომაგი წერეთელი გერმანელებს „ბარბაროსებზე“ გამარჯვებას უსურვებს და თავის პატრიოტულ განწყობასაც უზიარებს პედაგოგს:

„რაც შემეხება მე. მე, ბატონო პროფესორო, ან თავისუფალ ქართველად მიხილავთ, ან კიდევ გერმანელად. თუ, რა თქმა უნდა, ცოცხალი დავრჩი.“

ეს სიტყვები თითქოსდა თვითაღსრულებადი წინასწარმეტყველებაა. მიხაკო წერეთლის - ამჯერად - სამუდამო ემიგრაციაში გატარებული წლები და მიღწევები უკვე სხვა ამბავია, რომელსაც კარლ ბეცოლდისადმი მიწერილი წერილები არ გვიამბობს. 1922 წელს, წერეთლის ემიგრაციაში წასვლიდან ერთი წლის თავზე, კარლ ბეცოლდი გარდაიცვალა.

P.S.

ასე სათუთად შემონახული და აღნუსხული წერილები კიდევ დიდი ხანი ვერ ნახავდა მზის სინათლეს, რომ არა ჩემი დაუღალავი, თავგადასვლების მაძიებელი მეგობარი და გერმანული არქივების „რისხვა“, ანა მარგველაშვილი, რომლის თხოვნითაც გავეშურე ჩემი უკვე თითქმის მშობლიური ქალაქის და უნივერსიტეტის ბიბლიოთეკისაკენ. მოსალოდნელი გერმანული პროფესიონალური გულისხმიერებით წერილების დიგიტალური ასლები მალევე გაგვიმზადეს და წარმატებებიც გვისურვეს ამ მასალის შესწავლაში. იმედია, ამ წერილების სრული ვერსიებით ახლო მომავალში ქართველი მკვლევარებიც დაინტერესდებიან.